Đường đến Siem Reap – Angkor

Tản mạn dọc đường

Khi nghe tôi háo hức khoe Tuần sau em đi Siem Reap – Angkor, anh bạn đồng nghiệp ngạc nhiên Chưa đi Siem Reap à, làm khảo cổ mà…kém thế! Bây giờ mới  biết Angkor thì quá muộn dấy! Tôi đành tự bào chữa theo kiểu rất AQ Kệ, muộn còn hơn không bao giờ… Mà chẳng cứ việc tôi bây giờ mới đến Angkor, ở đời những gì  đến sau bao giờ cũng làm cho ta có cảm giác tiếc nuối, rằng mình biết điều đó là quá muộn màng!

Qua cửa khẩu Mộc Bài khoảng 10 giờ sáng, trước mắt tôi là cửa khẩu Ba Vét –  tuy chỉ là một tòa nhà trệt nhưng cấu trúc ngôi nhà hiện rõ nét đặc trưng của kiến trúc truyền thống Campuchia. Đoàn chúng tôi được công ty du lịch ViệtMark đăng ký trước nên hải quan Ba Vét đã làm sẵn những hồ sơ cần thiết, nhờ đó thủ tục nhập cảnh tại đây nhanh chóng hơn thủ tục xuất cảnh bên cửa khẩu Mộc Bài (điểm đầu tiên gây được cảm tình đối với du khách!). Theo quốc lộ mới được nâng cấp chúng tôi đi qua tỉnh Svayriêng, một phần các tỉnh Kongpong Cham và Kongpong Thom khoảng đường dài hơn 400km để đến Siem Reap – trung tâm du lịch lớn nhất Campuchia. Gần một ngày rong ruổi trên đường với quang cảnh nửa quen nửa lạ. Thỉnh thoảng trong xe có người thốt lên Giống in miệt Trà Vinh, Sóc Trăng bên mình ha khi nhìn thấy thấp thoáng phía sau hàng cây thốt nốt vài ngôi nhà trệt lợp lá dừa, cây rơm lớn trong sân, hàng rào  bông giấy đỏ rực, nhất là những ngôi chùa màu vàng rực rỡ, bậc thềm tam cấp cao với mái ngói cong vút duyên dáng luôn hiện ra dọc hai bên đường. 

Với hơn 95% dân số theo đạo Phật Tiểu thừa, ngôi chùa là công trình kiến trúc phổ biến nhất và có một vị thế vô cùng quan trọng trong đời sống tinh thần và văn hóa của người dân Campuchia. Hai bên đường nhà cửa khá thưa thớt, ít có nơi nơi nào nhà dân ngoi ra kín mặt tiền đường lộ như ở nước ta. Nhà cửa ở đây đặc trưng là kiểu nhà sàn cột nhỏ và sàn khá cao, cách mặt đất đến 3 – 4m, cầu thang gỗ dốc đứng bên ngoài ngôi nhà. Một vài nhà sàn xây bằng vật liệu kiên cố (cột bê tông, tường gạch) thì cầu thang có thêm bậc “chiếu nghỉ” để giảm độ dốc. Một vài ngôi nhà tuy mới dựng bộ khung nhưng bên trên mái ngói đã lợp xong. Hỏi ra mới biết trình tự làm nhà ở đây bắt đầu từ dựng cột, dựng khung, lợp mái, lát sàn, dừng vách và làm cầu thang sau cùng. Với sàn nhà cao như vậy, ngôi nhà là sự thích nghi một cách “tối ưu” với điều kiện tự nhiên: mùa nắng thì  tránh được hơi nóng hầm hập bốc lên từ mặt đất nứt nẻ, đồng thời đón gió mát cho cả trên nhà dưới sàn, mùa nước ngập thì nhà luôn cao vượt mặt nước nên không phải “chạy lũ”, lại còn tránh được hơi ẩm, chuột bọ, rắn rít. Dưới sàn nhà vẫn là không gian có thể sinh hoạt và để đồ đạc (ghe xuồng, nông cụ, có khi là bộ ván hay bộ bàn ghế, chiếc võng mắc toòng teng…). Khi cần thiết có thể dừng vách là tầng dưới trở thành ngôi nhà một trệt một lầu ngon lành!   Hầu hết những ngôi chùa, ngôi nhà đều được lợp mái ngói đỏ sẫm. Chúng tôi được biết việc lợp ngói gần như là một quy định bắt buộc đối với nhà ở, đền chùa, công sở, khách sạn… trên khắp đất nước, để thể hiện và duy trì kiến trúc truyền thống ở Campuchia. Rất ít nhà cao quá 3,4 lầu và hầu như không thấy kiểu nhà mặt tiền ốp kính xanh kính đen (đang là mode ở nhiều thành phố nước ta). Hai loại công trình dễ nhận biết nhất là những ngôi chùa (nhiều nơi cổng chùa cũng là cổng làng) và ngôi nhà làm trụ sở chính quyền xã vì về hình thức mỗi loại khá thống nhất.

Mùa khô ở Campuchia kéo dài từ tháng 11 đến tháng 5, nắng gay gắt và nhiệt độ có thể đến 40 oC. Thời gian này ruộng đất ở đây hầu như bỏ hoang, trơ trụi những gốc rạ. Vài bàu nước cạn lác đác những bông hoa súng đỏ tiá… Dọc đường chỉ thấy những đàn bò lông trắng đang lang thang gặm cỏ. Anh hướng dẫn viên của công ty Carnavan Tourist cho biết, phần lớn đất đai ở Campuchia chỉ trồng một vụ lúa vào mùa mưa, tuy năng xuất không cao lắm nhưng người nông dân cũng đủ ăn. Mùa nắng cũng là mùa du lịch, nông dân có thêm một nghề là bẫy dế và bắt bọ cạp mang bán, đây là những “đặc sản” mới phổ biến ở Campuchia. Trong vài ngôi chợ nhỏ ven đường những người bán đội trên đầu một mâm đầy dế, bò cạp chiên giòn, con nào con nấy…đen thui (thấy ớn). Vậy mà nhiều ông khách du lịch cả Tây lẫn ta vẫn mua… ăn thử và còn khen ngon quá!

Đường quốc lộ khá rộng, không có bảng báo hiệu tốc độ cũng chẳng thấy bóng dáng công an giao thông nhưng xe khách “nội địa” rất thưa thớt và vẫn chạy với tốc độ từ tốn.  Những chiếc xe khá cũ kỹ, lại chở rất nhiều khách chưa kể hàng hóa, theo kiểu “ngồi được thì chở được”. Nhiều thanh niên nằm, ngồi trên mui xe, đầu trần:  ngồi trên đây vừa mát lại vừa rẻ tiền, mà không có rớt xuống đường đâu! Một điều lạ là hai bên đường không thấy những cột điện và dây điện chăng ngang dọc, thì ra ở Campuchia chưa có lưới điện quốc gia, mỗi nơi vẫn dùng máy phát điện chạy bằng xăng dầu, giá xăng dầu thì đắt gấp 2 lần Việt Nam do hoàn toàn phải nhập khẩu và vận chuyển bằng đường thủy. Vì vậy giá điện rất đắt (gấp 4 lần nước ta) kéo theo đó là giá nước (giếng nước khoan và bơm) và các dịch vụ liên quan. Vì vậy, đèn điện và Tivi, tủ lạnh là những đồ dùng “xa xỉ” đối với phần lớn dân chúng.

Chúng tôi tới Siem Reap vào lúc hoàng hôn nhưng thành phố không có đèn đường, chỉ có ánh sáng hắt ra từ những khách sạn, cửa hàng, nhà hàng lớn . Khu phố Tây với khách sạn nhà hàng là những ngôi nhà còn lưu lại kiến trúc thời thuộc địa, trông khá quen thuộc như những con phố nhỏ ở Hà Nội hay Sài Gòn. Một số khách sạn 4 – 5 sao mới xây dựng cũng không lớn lắm, chỉ cao 3,4 lầu nhưng nằm trong khuôn viên rất rộng và tràn ngập màu xanh của cây cỏ, điểm thêm màu sắc rực rỡ của những khóm hoa. Những khu vực trong thành phố mà tôi có dịp đi qua thể hiện rõ một “bàn tay” quy hoạch và điều hành khá bài bản, tạo nên vẻ đẹp của sự hài hòa, giản đơn mà sang trọng. Ngoài chợ trung tâm và khu phố Tây có khi sáng đèn đến khuya, phần còn lại của thành phố sớm chìm vào màn đêm và giấc ngủ, để rồi chỉ khoảng 3 – 4 giờ sáng, tiếng xe hơi, xe máy, tiếng người nói đã xôn xao… Siem Reap thức dậy để cùng du khách bắt đầu cuộc hành trình đến với quần thể di tích Angkor.

Thời gian ở Angkor

Quần thể di tích Angkor nằm giữa vùng rừng già nguyên sinh cách Siem Reap 7km về phía Bắc. Nơi đây từng là trung tâm của đế chế Khmer hùng mạnh vào thời hoàng kim từ thế kỷ IX đến thế kỷ XIII, khi vương quốc Kampuja – khởi nguồn tên gọi Campuchia ngày nay – cai quản vùng Angkor rộng lớn phía Tây Nam đất nước. Vị vua đầu tiên là Yasovarman I đã quyết định dời chuyển kinh đô cũ mà ông đã từng ngự trị trong 27 năm. Kinh đô mới  tại  khu vực Angkor được  xác định bằng việc ông cho xây dựng ngôi đền trên núi Phnom Bakheng. Đồng thời ông còn cho xây dựng hồ chứa nước Baray khổng lồ dài rộng 2km và tới 7km, vừa tăng cường khả năng phòng thũ cho kinh đô, vừa là công trình thủy lợi cho nông dân canh tác trong mùa khô.

 Angkor là một quần thể kiến trúc đô thị và đền tháp gồm hơn 100 ngôi đền bằng đá, diện tích toàn khu vực khoảng 40km2, được các vị vua trị vì vương quốc Khmer cổ xây dựng từ thế kỷ IX đến thế kỷ XII. Từ khoảng thế kỷ XIV Angkor vĩ đại  dần bị lãng quên, rồi hàng trăm năm sau bị bao phủ bởi đại ngàn rừng nguyên sinh. Mãi đến năm 1860 một nhà thám hiểm Pháp là Hessi Mouhot đã tình cờ phát hiện công trình này. Từ đó đến nay hàng trăm nhà khảo cổ học trên thế giới đã đến với Angkor để tiếp tục tìm hiểu và khám phá những bí ẩn vô tận của nó. Năm 1992 UNESSCO đã công nhận quần thể di tích Angkor là Di sản văn hóa thế giới. Hàng triệu lượt du khách tham quan, chiêm ngưỡng và không ít người đã nhiều lần quay lại Angkor.

Trên một Webside về Angkor tôi đọc được thông tin một cách ngắn gọn nhưng khá đầy đủ về lịch sử và giá trị của quần thể di tích này bằng vài dòng tóm tắt như trên. Theo chương trình của nhiều công ty du lịch, ngày đầu tiên du khách sẽ tham quan khu đền Angkor Vat từ sáng sớm để được chiêm ngưỡng một cảnh tượng thơ mộng và đầy vẻ uy nghi: Bình minh trên Angkor Vat.

Angkor Vat là một kiến trúc kiểu đền núi duy nhất trong quần thể kiến trúc Angkor, và cũng duy nhất ở Campuchia, có lối vào là hướng chính Tây – hướng mặt trời lặn. Vì vậy, vào mỗi buổi sớm mai đứng từ phía cổng chính ta sẽ được chứng kiến cảnh tượng vô cùng kỳ vĩ và tuyệt đẹp khi mặt trời dần nhô lên từ phía sau năm ngọn tháp của ngôi đền đồ sộ này. Khoảng gần 5 giờ sáng chúng tôi đến đây nhưng khó mà tìm được một chỗ trống trên những bậc thềm bằng đá bao quanh đền cổng và hàng lan can dọc con đường dẫn vào đền chính, bởi vì hàng ngàn du khách có mặt ở đây sớm hơn đã ngồi kín mít…Trong khuôn viên chu vi rộng đến 5,6km bao quanh khu đền những nhóm du khách đứng ngồi rải rác trên thảm cỏ còn đẫm sương đêm. Rì rầm tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Nhật, tiếng Hoa, tiếng Hàn… dường như ai cũng sợ chỉ một tiếng nói lớn thôi cũng làm phá vỡ sự tĩnh lặng thiêng liêng của khoảnh khắc mặt trời  xuất hiện… Trong màn sương mù thâm u của hàng ngàn năm đền đài và rừng thẳm, năm ngọn tháp in bóng  trên nền trời màu xám đang hửng lên, những tia sáng đầu tiên xuất hiện như những ngón tay mảnh mai vắt một dải lụa phớt hồng lên ngọn cây thốt nốt cao vút… Và mặt trời từ từ hiện ra, trang nghiêm một màu đỏ cam, huyền bí và tinh khiết… Trong phút chốc dường như gương mặt những con người hiện diện nơi đây, bất kể quốc tịch, tôn giáo, ngôn ngữ nào bỗng trở nên hướng thiện và trong sạch lạ lùng…

Vượt qua cây cầu đá dài bắc qua đường hào bao quanh, chúng tôi đi vào khu đền còn khá nguyên vẹn. Được xây dựng từ thế kỷ XII đền Angkor Vat mô tả cuộc sống thế giới bên kia theo sử thi An Độ Ramayana và là lăng vua Suriavarma II. Ngọn tháp chính cao 64m tượng trưng cho nơi ngự trị của Thần Visnu và năm tháp phụ cao 42m đều có 3 tầng tượng trưng cho thế giới trần tục, tâm linh và thần linh theo quan niệm An Độ giáo. Tại đây đền đài với hàng ngàn tấm phù điêu chạm khắc thành một pho sử bằng đá đồ sộ nhưng vô cùng giản dị và thanh thoát, hoành tráng trên tổng thể lại vô cùng mềm mại, gợi cảm trong từng chi tiết. Theo những bậc thang nhỏ hẹp, dốc đứng tôi leo lên tầng đỉnh tháp. Bầu trời xanh trong vắt bỗng gần hơn, nắng bỗng vàng lung linh trên những pho tượng cổ, và gió dường như đang thầm thì kể về những huyền thoại xa xưa…Từ trên cao nhìn toàn cảnh Angkor Vat, phóng tầm mắt ra khắp khu di tích  với những ngôi đền còn khá nguyên vẹn hay chỉ là phế tích, vượt lên mọi cảm giác là sự choáng ngợp tưởng như thời gian hiện tại đang ngừng lại, phút chốc ta trở thành nhân chứng của một thời cực thịnh rồi suy vong của những vương triều đã khuất.

Kinh thành Angkor Thom cách đền Angkor Vat khoảng 1km. Đây là kinh đô của vua Jayavarman được xây dựng vào thế kỷ XII theo phong cách nghệ thuật Phật Giáo. Angkor Thom có nghĩa là Thành phố Vĩ đại. Kinh thành có 5 cổng vào ở chính bốn hướng và một cổng Khải hoàn dẫn thẳng đến cung điện chính giữa kinh thành. Trên đỉnh của mỗi tháp cổng (gopuras) là 4 khuôn mặt nhìn ra bốn hướng, được tạc vào đá với đôi mắt khép hờ trên khuôn mặt gợi nhiều bí ẩn. Riêng cổng phía Nam, một con đường lớn dài đến khoảng 200m nằm giữa rừng cây xanh dẫn vào gopuras, với hai hàng tượng đá mỗi bên 54 vị thần cùng trong tư thế nắm giữ thân rắn thần Nagar, những đầu rắn vươn cao xòe rộng hình nan quạt ở phía đầu con đường. Hàng tượng thần và rắn thần Nagar diễn tả sự tích “khuấy biển sữa” hình thành nên vũ trụ. Kinh thành Angkor Thom xây dựng trong khuôn viên hình vuông chu vi khoảng 12km, bao quanh là các bức tường cao, ngoài có hào sâu, chính giữa là ngôi đền Bayon, xung quanh có những công trình đền tháp và cung điện khác. Quy hoạch Angkor Thom thể hiện triết lý tôn giáo An Độ: Vũ trụ hình vuông được bao bọc bởi những ngọn núi thiêng xung quanh, bên ngoài là đại dương mênh mông. Trung tâm vũ trụ là ngọn núi Meru linh thiêng nhất – nơi ngự trị của các vị thần linh, con đường dài dẫn đến mỗi Gopuras tượng trưng cho dải cầu vồng dẫn dắt con người đến với thế giới của thần thánh.

Ngôi đền Bayon là một trong những công trình kiến trúc kỳ vĩ nhất của toàn bộ khu di tích Angkor. Ngôi đền có mặt bằng hình chữ nhật, kích thước 80m x 57m, chính giữa là điện thờ hình tròn có 12 gian tỏa ra xung quanh, nối liền với 54 ngôi tháp khác kích thước lớn nhỏ khác nhau. Trên mỗi ngôi tháp là 4 khuôn mặt thần Lokesvara với đôi mắt và nụ cười Bayon nổi tiếng. Tổng cộng 216 khuôn mặt có những nét riêng nhưng đều dịu dàng trầm mặc, đầy vẻ an nhiên thoát tục. Trên khuôn mặt của những vị thần Bayon – mà nhiều nhà nghiên cứu đều cho rằng chính là hình ảnh của nhà vua Jayavarman VII –  sự bao dung thông tuệ của thần linh, sự thông minh quyết đoán của nhà vua như hiển hiện trong từng nụ cười bí ẩn, nhẹ nhàng và có gì đó như là một nỗi u uẩn mơ hồ. Vẻ đẹp hùng vĩ, thanh thoát và vô cùng lãng mạn của kiến trúc và điêu khắc khu đền Bayon dường như vượt qua mọi biến cố thời gian, tiếc thay lại là những tác phẩm vĩ đại cuối cùng của nền nghệ thuật Angkor.

Ngôi đền Ta Prohm chỉ còn là một phế tích giữa rừng già vì hầu như đã đổ nát gần hết. Trước đây ngôi đền có ít người vào  thăm viếng bên trong mà chỉ đứng bên ngoài chiêm ngưỡng một cảnh tượng độc đáo: hàng chục cây cổ thụ và những loài cây tầm gửi mọc ngay trên những bức tường của đền tháp, bộ rễ khổng lồ bao phủ khắp nơi như những con trăn, con rắn ngoằn nghèo bò dọc hàng trăm hành lang mờ tối, xuyên qua mái vòm, vắt vẻo trên các đền tháp… Cuộc chiến hàng trăm năm giữa cây và đá bất phân thắng bại, để lại cho con người một kỳ quan hoang dã, thâm u và vô cùng kỳ lạ. Đền Ta Prohm do vua Jayavarman xây dựng vào cuối thế kỷ 12 để tưởng niệm người mẹ đáng kính của mình hóa thân trong bức tượng Quan Am Bồ Tát hiện còn thờ trong đền. Thời kỳ đó đền Ta Prohm còn là một trung tâm Phật giáo với hàng ngàn tăng sư tu hành nơi đây.

Banteay Srei là một ngôi đền nhỏ được xây dựng vào thế kỷ X, quy mô thật khiêm nhường nhưng đây là ngôi đền duy nhất trong quần thể di tích Angkor xây dựng bằng vật liệu đá ong và sa thạch hồng. Sự kết hợp giữa hai loại chất liệu khá khác biệt về tính chất (đá ong rất cứng rắn, hầu như không thể chạm khắc được và sa thạch hồng khá mềm, phù hợp cho điêu khắc trang trí) đã tạo nên cho ngôi đền nhỏ này một vẻ đẹp của sự tương phản: trên nền đá ong thô ráp, vững chãi là những hàng cột, bức tường, mi cửa…bằng sa thạch hồng phủ kín những bức phù điêu lộng lẫy về các nhân vật trong thần thoại, sử thi, những hoa văn trang trí tinh xảo, sắc nét và vô cùng mềm mại như bức tranh với hàng ngàn chi tiết được thêu bằng tay vừa mới hoàn thành, dù đã hơn ngàn năm trôi qua. Ngôi đền Banteay Srei dành riêng cho đội nữ binh thời đó, vì vậy kiến trúc và trang trí của nó cũng mang dáng dấp uyển chuyển và dịu dàng như một người phụ nữ đẹp khoác trên mình bộ trang phục được may thêu tỉ mỉ kỹ lưỡng đến từng đường kim mũi chỉ. Trong ánh nắng mặt trời nhiệt đới màu hồng của sa thạch toát lên cảm giác ấm áp và gần gũi, khác hẳn vẻ đồ sộ oai nghiêm của những ngôi đền tháp khác xây bằng sa thạch xám phủ đầy rêu phong.

Buổi chiều cuối cùng ở Siem Reap, chúng tôi đến ngôi đền Phnom Bakheng trên một ngọn đồi  ở độ cao khoảng 1300m so với mực nước biển. Đền Bakheng xây trên ngọn đồi nằm giữa Angkor Vat và Angkor Thom. Được xây dựng từ cuối thế kỷ IX theo quan niệm Hindu giáo, đền Bakheng tượng trưng cho đỉnh núi thiêng Meru ở trung tâm vũ trụ, đứng ở trên đền này có thể nhìn toàn cảnh Angkor về bốn hướng. Đền tháp ở đây đã sập đổ hết, những phiến đá ngổn ngang trên mỗi tầng tháp như chứng thực cho ghi chép trong sử sách: nơi đây từng có một ngôi đền vĩ đại 7 tầng tháp tượng trưng 7 tầng vũ trụ, tầng dưới có 44 ngọn tháp, 5 tầng giữa có 12 tháp mỗi tầng và tầng trên cùng có 4 ngọn tháp. Tổng cộng 108 ngọn tháp biểu thị  4 chu kỳ mặt trăng với 27 ngày mỗi chu kỳ.

Đến Phnom Bakheng vào buổi chiều tà để được chứng kiến cảnh mặt trời lặn sau đường chân trời. Trời quang mây, từ sân đền này tôi đã có một khoảng khắc tuyệt vời: khi tôi để ngửa bàn tay ngang vai, khối cầu đỏ rực ấy đậu xuống lòng bàn tay tôi như một viên hồng ngọc khổng lồ do thần linh ban tặng… Mặt trời khuất dần. Những đền tháp và phế tích ngả bóng trên nền trời tím sẫm… Hoàng hôn đang phủ xuống Angkor.

Mỗi ngày ở Angkor là một ngày đầy ắp những cảm xúc mới mẻ và mãnh liệt… Hàng trăm năm lịch sử cường thịnh nay chỉ còn lại những đền đài hoang vắng và phế tích cổ kính mà ta có thể chiêm ngưỡng trong vài ngày hạn hẹp. Lòng chợt thấy ngậm ngùi. Thời gian là vĩnh cửu nhưng cũng là hữu hạn với từng đời người, từng thời đại. Thời gian mãi mãi trôi đi và xóa nhòa tất cả. Những con người, những sự kiện, những công trình sẽ chỉ  còn lại với đời sau những giá trị Văn hóa  đích thực  mà thôi. Và đó cũng chính là Lịch sử!

9.2008 - Mười năm trước!