Chả biết lý do thật sự là gì? chỉ biết là bạn nhà báo (của một tờ báo diện tử cũng to phết!) tha thiết mởi mình trả lời, dù mình rất bận vẫn thu xếp thời gian trả lời bạn trước thời hạn. Mãi không thấy lên bài... Mình phải nhắn hỏi, thì mới trả lời "không tập hợp được ý kiến chuyên gia nên... thôi, không đăng".
Không đăng thì mình đăng trên trang nhà thôi :)
VỀ VIỆC ĐẶT ĐỊA DANH CHO ĐƠN VỊ HÀNH
CHÍNH MỚI
-
Theo chị, việc đặt tên tỉnh thành, làng, xã nên dựa vào những tiêu chí nào?
“Địa
danh là tên gọi các địa điểm được biểu thị bằng những từ riêng”. Địa danh phản
ánh quá trình hình thành, đặc điểm văn hóa và
các yếu tố địa lý tự nhiên, phản ánh nét đặc sắc về kinh tế, xã hội của từng địa
phương. Địa danh còn thể hiện lịch sử thiết lập làng, xã, vai trò
của các dòng họ, quá trình thiết lập, thay đổi về hành chính của từng thời đại... Địa danh có
tính lịch sử, tính đa dạng về ngôn ngữ vì địa danh thuộc đất nước/vùng miền/cộng
đồng tộc người nào, sẽ thường mang ngôn ngữ của dân tộc, vùng miền, đất nước
đó.
Vì
vậy, hệ thống địa danh dân gian hình thành “tự phát” thường ghi nhận các yếu tố địa lý –
địa hình tự nhiên, văn hóa/ngôn ngữ cộng đồng. Địa danh hành chính do chính quyền
thiết lập, có khi ghi nhận địa danh dân gian, có khi đặt địa danh mới mang tính
khái quát về địa phương, hoặc là “mỹ tự” thể hiện mong muốn phát triển tốt đẹp. Những đặc điểm
này chính là “tiêu chí” của địa danh.
-
Một thời, những cái tên như Hà Nam Ninh, Gia Định, Chợ Lớn gắn với các vùng đất
mà khi mất đi sẽ gây thương nhớ. Theo chị, điều gì khiến những cái tên đó được
lưu giữ trong ký ức người dân?
Đó là những địa danh hành chính
xuất hiện trong hoàn cảnh lịch sử cụ thể, mang tính khái quát và hợp lý của một
khu vực. Đồng thời quy mô tổ chức hành chính, không gian địa – văn hóa của địa
danh ấy ổn định,
gắn bó chặt chẽ và tồn tại trong thời gian khá dài nên tạo thành bản sắc riêng,
được dùng để nhận diện một cộng đồng. Vì
vậy khi địa danh mất đi – tức là có sự “chấm dứt” một giai đoạn lịch sử hoặc sự
thay đổi không gian lịch sử - văn hóa - dễ dẫn đến tình trạng “mất nhận diện” bản
sắc cộng đồng địa phương.
Những địa danh hành chính lịch sử như vậy rất quan trọng vì đã trở thành một
“dấu chỉ” văn hóa hay một dấu ấn lịch sử của một địa phương, vì vậy nó được lưu giữ trong ký ức cộng
đồng khá lâu bền.
-
Theo chị, tên mỗi địa phương có ý nghĩa thế nào với lịch sử phát triển của nơi
đó?
Địa danh dân gian thường là tên gọi
nơi chốn, địa hình cảnh quan tự nhiên... ở một khu vực, vùng miền, một đất nước...
Địa danh dân gian thường biểu hiện bằng ngôn ngữ địa phương nên đa dạng, phản
ánh lịch sử và văn hóa cộng đồng. Địa danh dân gian tồn tại trong ngôn ngữ,
thói quen sử dụng, ký ức của cộng đồng.
Địa danh hành chính là địa danh
ghi trên văn bản do chính quyền nhà nước ở trung ương ban hành, được coi là tên
gọi chính thức của các cấp hành chính như thôn, làng, xã, huyện, tỉnh, quận,
thành phố, công trình nhân tạo (như kênh đào)... Địa danh hành chính phản ánh lịch
sử (thay đổi) địa giới, có thể sử dụng địa danh dân gian hay đặt ra tên gọi mới,
có thể thay đổi theo tổ chức hành chính hoặc sau những biến cố, sự kiện lịch sử.
Như vậy có thể nhận thấy, địa
danh dân gian hay hành chính đều bắt nguồn từ thực tiễn và phản ánh đời sống xã
hội - lịch sử - văn hóa. Vì vậy, hệ thống địa danh của một địa phương rất quan
trọng, có giá trị để “nhận diện” sự khác biệt, độc đáo, có trường hợp trở thành
một “thương hiệu”. Đó chính là di sản văn hóa - nguồn vốn xã hội và tài nguyên
bản địa. Việc thay đổi hay xóa bỏ các địa danh không chỉ làm mất đi một di sản văn
hóa, cắt đứt ký ức lịch sử mà còn làm mất đi một nguồn “vốn xã hội” từ giá trị
văn hóa của địa danh, làm nghèo tiếng Việt vì mất đi sự đa dạng, phong phú của
ngôn ngữ vùng miền.
Điều này có thể gây nên tâm lý “mất
quê hương”, ký ức cộng đồng bị mất gốc rễ, làm giảm sự gắn bó, yêu quý và cống
hiến của cộng đồng - chủ thể của lịch sử - văn hóa địa phương. Trong thời đại phát triển toàn cầu hiện nay khi lượng
thông tin được “sản sinh” rất nhiều và cũng nhanh chóng biến mất, càng cần phải
bảo tồn các địa danh cũ, vì nó sẽ bị quên lãng trong ký ức và ngôn ngữ của cộng
đồng nhanh hơn thời đại trước rất nhiều!
-
Trong bối cảnh sáp nhập hiện nay, cách đặt tên tỉnh thành, làng, xã thế nào cho phù hợp, vừa đáp ứng tinh gọn mà vẫn
có ý nghĩa văn hóa, lịch sử?
Quy mô tổ chức và quản lý hành
chính của một địa phương (trong thời kỳ hòa bình, ổn định) thường căn cứ trên không gian địa – văn hóa và
địa – kinh tế. Cả hai yếu tố này đều có tính lịch sử. Khi tổ chức địa giới hành
chính mới dựa vào hai tiêu chí này thì đó là cơ sở đặt/sử dụng địa danh một
cách phù hợp. Bởi vì địa danh mới cần phải vừa HỢP LÝ (mang tính khoa học, tính
đại diện cao, tính lâu dài), vừa HỢP TÌNH (thuận tiện trong sử dụng, giữ gìn sự
đa dạng về ngôn ngữ, có sự đồng thuận của cộng đồng).
Khi thay đổi địa giới hành chính cần
có tiêu chí rõ ràng, sau đó tổ chức tham khảo ý kiến những nhà nghiên cứu Hán -
Nôm, chuyên gia về văn bản học, hành chính học, nhà nghiên cứu lịch sử địa
phương, thu thập nguyện vọng của cộng đồng, xem xét các địa danh từng có trong
lịch sử để có thể sử dụng.
Ưu tiên lưu giữ các địa danh truyền
thống, hoặc đặt địa danh mới mang tính đại diện của các đơn vị hành chính cũ.
Đó chính là sự duy trì và tiếp nối các yếu tố lịch sử, văn hoá của đơn vị hành
chính mới, tập hợp địa danh các địa phương cũ hay mới đều phản ánh lịch sử của
cả đất nước.
TS Nguyễn Thị
Hậu, Tổng Thư ký Hội
Sử học TPHCM
