MỘT BÀI PHỎNG VẤN KHÔNG... ĐĂNG

 Chả biết lý do thật sự là gì? chỉ biết là bạn nhà báo (của một tờ báo diện tử cũng to phết!) tha thiết mởi mình trả lời, dù mình rất bận vẫn thu xếp thời gian trả lời bạn trước thời hạn. Mãi không thấy lên bài... Mình phải nhắn hỏi, thì mới trả lời "không tập hợp được ý kiến chuyên gia nên... thôi, không đăng".
Không đăng thì mình đăng trên trang nhà thôi :)

VỀ VIỆC ĐẶT ĐỊA DANH CHO ĐƠN VỊ HÀNH CHÍNH MỚI

- Theo chị, việc đặt tên tỉnh thành, làng, xã nên dựa vào những tiêu chí nào?

“Địa danh là tên gọi các địa điểm được biểu thị bằng những từ riêng”. Địa danh phản ánh quá trình hình thành, đặc điểm văn hóa và các yếu tố địa lý tự nhiên, phản ánh nét đặc sắc về kinh tế, xã hội của từng địa phương. Địa danh còn thể hiện lịch sử thiết lập làng, xã, vai trò của các dòng họ, quá trình thiết lập, thay đổi về hành chính của từng thời đại... Địa danh có tính lịch sử, tính đa dạng về ngôn ngữ vì địa danh thuộc đất nước/vùng miền/cộng đồng tộc người nào, sẽ thường mang ngôn ngữ của dân tộc, vùng miền, đất nước đó.

Vì vậy, hệ thống địa danh dân gian hình thành “tự phát” thường ghi nhận các yếu tố địa lý – địa hình tự nhiên, văn hóa/ngôn ngữ cộng đồng. Địa danh hành chính do chính quyền thiết lập, có khi ghi nhận địa danh dân gian, có khi đặt địa danh mới mang tính khái quát về địa phương, hoặc là “mỹ tự” thể hiện mong muốn phát triển tốt đẹp. Những đặc điểm này chính là “tiêu chí” của địa danh.  

- Một thời, những cái tên như Hà Nam Ninh, Gia Định, Chợ Lớn gắn với các vùng đất mà khi mất đi sẽ gây thương nhớ. Theo chị, điều gì khiến những cái tên đó được lưu giữ trong ký ức người dân?

Đó là những địa danh hành chính xuất hiện trong hoàn cảnh lịch sử cụ thể, mang tính khái quát và hợp lý của một khu vực. Đồng thời quy mô tổ chức hành chính, không gian địa – văn hóa của địa danh ấy ổn định, gắn bó chặt chẽ và tồn tại trong thời gian khá dài nên tạo thành bản sắc riêng, được dùng để  nhận diện một cộng đồng. Vì vậy khi địa danh mất đi – tức là có sự “chấm dứt” một giai đoạn lịch sử hoặc sự thay đổi không gian lịch sử - văn hóa - dễ dẫn đến tình trạng “mất nhận diện” bản sắc cộng đồng địa phương. Những địa danh hành chính lịch sử như vậy rất quan trọng vì đã trở thành một “dấu chỉ” văn hóa hay một dấu ấn lịch sử của một địa phương, vì vậy nó được lưu giữ trong ký ức cộng đồng khá lâu bền.

- Theo chị, tên mỗi địa phương có ý nghĩa thế nào với lịch sử phát triển của nơi đó?

Địa danh dân gian thường là tên gọi nơi chốn, địa hình cảnh quan tự nhiên... ở một khu vực, vùng miền, một đất nước... Địa danh dân gian thường biểu hiện bằng ngôn ngữ địa phương nên đa dạng, phản ánh lịch sử và văn hóa cộng đồng. Địa danh dân gian tồn tại trong ngôn ngữ, thói quen sử dụng, ký ức của cộng đồng.

Địa danh hành chính là địa danh ghi trên văn bản do chính quyền nhà nước ở trung ương ban hành, được coi là tên gọi chính thức của các cấp hành chính như thôn, làng, xã, huyện, tỉnh, quận, thành phố, công trình nhân tạo (như kênh đào)... Địa danh hành chính phản ánh lịch sử (thay đổi) địa giới, có thể sử dụng địa danh dân gian hay đặt ra tên gọi mới, có thể thay đổi theo tổ chức hành chính hoặc sau những biến cố, sự kiện lịch sử. 

Như vậy có thể nhận thấy, địa danh dân gian hay hành chính đều bắt nguồn từ thực tiễn và phản ánh đời sống xã hội - lịch sử - văn hóa. Vì vậy, hệ thống địa danh của một địa phương rất quan trọng, có giá trị để “nhận diện” sự khác biệt, độc đáo, có trường hợp trở thành một “thương hiệu”. Đó chính là di sản văn hóa - nguồn vốn xã hội và tài nguyên bản địa. Việc thay đổi hay xóa bỏ các địa danh không chỉ làm mất đi một di sản văn hóa, cắt đứt ký ức lịch sử mà còn làm mất đi một nguồn “vốn xã hội” từ giá trị văn hóa của địa danh, làm nghèo tiếng Việt vì mất đi sự đa dạng, phong phú của ngôn ngữ vùng miền.

Điều này có thể gây nên tâm lý “mất quê hương”, ký ức cộng đồng bị mất gốc rễ, làm giảm sự gắn bó, yêu quý và cống hiến của cộng đồng - chủ thể của lịch sử - văn hóa địa phương. Trong thời đại phát triển toàn cầu hiện nay khi lượng thông tin được “sản sinh” rất nhiều và cũng nhanh chóng biến mất, càng cần phải bảo tồn các địa danh cũ, vì nó sẽ bị quên lãng trong ký ức và ngôn ngữ của cộng đồng nhanh hơn thời đại trước rất nhiều!

- Trong bối cảnh sáp nhập hiện nay, cách đặt tên tỉnh thành, làng, xã thế nào cho phù hợp, vừa đáp ứng tinh gọn mà vẫn có ý nghĩa văn hóa, lịch sử?

Quy mô tổ chức và quản lý hành chính của một địa phương (trong thời kỳ hòa bình, ổn định)  thường căn cứ trên không gian địa – văn hóa và địa – kinh tế. Cả hai yếu tố này đều có tính lịch sử. Khi tổ chức địa giới hành chính mới dựa vào hai tiêu chí này thì đó là cơ sở đặt/sử dụng địa danh một cách phù hợp. Bởi vì địa danh mới cần phải vừa HỢP LÝ (mang tính khoa học, tính đại diện cao, tính lâu dài), vừa HỢP TÌNH (thuận tiện trong sử dụng, giữ gìn sự đa dạng về ngôn ngữ, có sự đồng thuận của cộng đồng).

Khi thay đổi địa giới hành chính cần có tiêu chí rõ ràng, sau đó tổ chức tham khảo ý kiến những nhà nghiên cứu Hán - Nôm, chuyên gia về văn bản học, hành chính học, nhà nghiên cứu lịch sử địa phương, thu thập nguyện vọng của cộng đồng, xem xét các địa danh từng có trong lịch sử để có thể sử dụng.

Ưu tiên lưu giữ các địa danh truyền thống, hoặc đặt địa danh mới mang tính đại diện của các đơn vị hành chính cũ. Đó chính là sự duy trì và tiếp nối các yếu tố lịch sử, văn hoá của đơn vị hành chính mới, tập hợp địa danh các địa phương cũ hay mới đều phản ánh lịch sử của cả đất nước.

 TS Nguyễn Thị Hậu, Tổng Thư ký Hội Sử học TPHCM