VĂN HOÁ THỊ DÂN Ở THÀNH PHỐ MỚI

 Nguyễn Thị Hậu

Thành phố Đà Nẵng hiện nay bao gồm TP. Đà Nẵng và tỉnh Quảng Nam, tuy cùng trong vùng văn hoá “Xứ Quảng” lâu đời nhưng là hai địa phương có bản sắc riêng. Việc sáp nhập đơn vị hành chính thống nhất mang lại một thành phố ĐÀ NẴNG MỚI sẽ có tác động sâu sắc đến cấu trúc kinh tế – xã hội – văn hóa của cả “xứ Quảng”, đồng thời cũng làm nảy sinh nhiều thách thức, đặc biệt là văn hoá thị dân sẽ có những chuyển biến lớn. Có thể nhận diện một số đặc trưng cơ bản của Đà Nẵng và Quảng Nam, từ đó tìm kiếm những phương thức phù hợp để xây dựng và phát triển “văn hoá thị dân” cho một thành phố trung tâm của khu vực miền Trung.

Đà Nẵng là thành phố trực thuộc trung ương, phát triển hiện đại, định hướng quốc tế hóa. Tính chất đô thị ngày càng được khẳng định: từ đầu những năm 2000 đến nay Đà Nẵng là một trung tâm lớn về văn hoá và dịch vụ. Hạ tầng phát triển nhanh chóng, đồng bộ, nhiều không gian công cộng và sinh hoạt giao lưu văn hoá quốc tế. Dân cư tăng nhanh cả về số lượng và chất lượng, tính chất thị dân ngày càng rõ nét (ứng xử nơi công cộng, dịch vụ, kỷ cương…). Một “thành phố đáng sống” như mục tiêu được đặt ra và như đánh giá của nhiều người dân và du khách.

Quảng Nam là một tỉnh nông – ngư nghiệp, địa hình sinh thái đa dạng từ vùng núi, đồng bằng đến biển và đảo ven bờ. Hạ tầng phát triển chưa đồng bộ, thiết chế văn hoá nông thôn làng xã là chủ yếu. Dân cư chủ yếu sống ở nông thôn hoặc thị tứ nhỏ, văn hoá cộng đồng cao. Truyền thống văn hoá “xứ Quảng” mang tính đặc thù và bền vững. Nhiều di sản văn hoá độc đáo và nổi tiếng: Mỹ Sơn, Hội An, Cù lao Chàm, các làng nghề gốm, mộc, dệt lụa, vùng văn hoá lưu vực sông Thu Bồn…

Thành phố Đà Nẵng mới về cơ bản vẫn là không gian và con người “xứ Quảng”, chung một lịch sử hình thành và phát triển (dù đã có vài lần tách nhập), chung cá tính “người Quảng”, chung nhiều yếu tố văn hoá đặc trưng như ngôn ngữ, ẩm thực… Đó là “cơ sở khoa học” mang lại sự thuận lợi hơn nhiều địa phương khác trong quá trình sáp nhập. Với định hướng Đà Nẵng sẽ là một trung tâm kinh tế lớn, trung tâm dịch vụ và du lịch… thành phố sẽ phát triển nhanh hơn tính chất văn hoá đô thị về cả “vật thể và phi vật thể”: có điều kiện vật chất xây dựng hạ tầng đường xá với vỉa hè, cây xanh, phương tiện giao thông công cộng, các khu đô thị mới hoặc chỉnh trang khu cư trú cũ theo hướng tiện nghi, vệ sinh hơn… Xây dựng các thiết chế văn hoá đô thị (như các cụm công trình rạp phim, nhà hát, thư viện, nhà văn hoá…) ở những vùng nông thôn hiện nay. Cơ sở vật chất là tiền đề cho việc xây dựng ý thức “văn minh đô thị” ở người dân. Đô thị hoá – hiện đại hoá cũng là xu hướng phát triển hiện nay, nhưng nếu được định hướng và lấy một đô thị có “thương hiệu” như Đà Nẵng làm hạt nhân lan toả các yếu tố văn hoá đô thị, thì quá trình này sẽ thuận lợi và phát triển đúng hướng.

***

Tuy nhiên, bất cứ quá trình đô thị hoá nào cũng có hiện tượng “xung đột văn hoá”, thể hiện rõ nhất là văn hoá thị dân. Văn hoá đô thị hướng đến xây dựng phát triển tính chất công dân hiện đại với nền hành chính chuyên nghiệp, “chính quyền và công dân số”. Do đó những khu vực nông thôn bảo lưu văn hoá làng xã, họ tộc, tín ngưỡng dân gian… cần có sự chuyển đổi nhanh chóng để thích nghi với môi trường xã hội và không gian sống mới. Đó là lối sống mới trong môi trường đô thị đông đúc, đa dạng, sinh hoạt theo thời gian “hành chính, công nghiệp”, thích nghi với những thói quen ở đô thị như đúng giờ, không ồn ào, giữ vệ sinh nơi công cộng, tôn trọng tính cá nhân trong chung cư, khu đô thị mới… 

Người dân thành phố đã quen với nếp sống đô thị như xếp hàng, đúng giờ, không xả rác, sống trong chung cư thân thiện nhưng không tò mò chuyện riêng, giao tiếp hiện đại, đi lại bằng phương tiện công cộng, quen với hiện tượng nhập cư. Nhưng một số yếu tố văn hoá truyền thống có phần phai nhạt như thói quen tụ tập, mối quan hệ dòng họ, sinh hoạt gia đình trong những ngày giỗ chạp tết nhất… Đó là những nét văn hoá được bảo tồn tốt hơn ở nông thôn, tạo thành sợi dây cố kết gia đình, dòng họ, tạo nên tính chất “đồng hương” bền chặt ở nơi xa quê.

Sinh hoạt văn hoá đô thị mang tính hướng ngoại, giao tiếp với cộng đồng đa dạng, văn hoá quốc tế hiện đại. Còn sinh hoạt văn hoá miền quê mang tính hướng nội, giao tiếp chủ yếu trong họ hàng, làng xã, tổ chức và duy trì văn hoá truyền thống bản địa… Vì vậy không chỉ vùng nông thôn mà cả ở đô thị đều cần có thêm nhận thức và hiểu biết, điều chỉnh và thay đổi để tăng cường sự thông cảm, hoà nhập thực sự. Từ đó mới có chuyển biến trong lối sống và những yếu tố văn hoá khác. Đồng thời, hai mô hình sinh hoạt văn hoá cần có những điều kiện vật chất và thiết chế khác nhau. Do đó, nếu không có chiến lược điều chỉnh, thích ứng từ cả hai phía một cách hài hoà, khách quan, dễ dẫn đến hiện tượng “đô thị đồng hoá nông thôn”, xoá bỏ những giá trị truyền thống độc đáo. Hoặc ngược lại, “nông thôn hoá đô thị”, trong không gian mang dáng vẻ đô thị nhưng sinh hoạt theo kiểu nông thôn, kiến trúc – quy hoạch lộn xộn, không rõ chức năng, bản sắc mờ nhạt, kỹ năng “sinh tồn” ở đô thị kém, con người thấy xa lạ không thuộc về đô thị mình đang sống…

***

Làm thế nào để tất cả người dân thành phố Đà Nẵng cảm thấy tự hào là công dân một thành phố hiện đại, không bị “gò bó” theo cách quản lý đô thị? Làm thế nào để văn hóa thị dân Đà Nẵng vừa tiên tiến vừa giữ được bản sắc Xứ Quảng? Đó là những câu hỏi mà chính quyền và người dân thành phồ cần có sự đồng tâm nhất trí để tìm ra câu trả lời.

Xu hướng phù hợp là xây dựng "văn hoá đô thị hoà hợp" vừa bảo đảm đô thị Đà Nẵng giữ vai trò trung tâm hiện đại; các đô thị cổ như Hội An, Tam Kỳ giữ vai trò kết nối với vùng đồng bằng và miền núi, nơi bảo tồn bản sắc truyền thống. Trên cơ sở đó xây dựng các tiêu chí văn hoá thị dân tôn trọng sự đa dạng văn hoá, không đồng nhất cưỡng chế.

Gìn giữ và tích hợp văn hóa bản địa vào vùng đô thị mới. Bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá truyền thống theo hướng chuyển hóa, thích nghi với cuộc sống đô thị. Đồng thời xây dựng hạ tầng và không gian văn hóa công cộng, các thiết chế văn hoá đáp ứng nhu cầu cụ thể của cộng đồng dân cư từng khu vực. Đặc biệt coi trọng vai trò cộng đồng trong việc tham gia xây dựng, giáo dục, truyền thông và phổ biến văn hoá thị dân, bởi hơn ai hết, cộng đồng hiểu rõ việc tạo dựng văn hóa thị dân từ thực tiễn sinh động của chính mình.

Không thể phủ nhận vai trò của văn hoá thị dân trong phát triển đô thị, trong việc góp phần tạo dựng và gìn giữ bản sắc đô thị. Từ những định hướng hành vi và lối sống của cư dân sẽ tạo nền tảng xây dựng “thành phố văn minh”, “xã hội công dân”. Văn hoá đô thị với thị dân là chủ thể, là nguồn tài nguyên cho phát triển công nghiệp văn hoá – du lịch, nền kinh tế quan trọng của các thành phố nói riêng và của thế giới nói chung trong thế kỷ 21.