Chuyện một người Việt mua và bảo tồn một cung điện

1. Trên trang online của báo Gazeta Wrocławska (Ba Lan) ngày 20.10.2012 có đưa tin “Người Việt đã mua Cung điện Wroclaw”. Bài báo cho biết đây là một trong những di tích lớn nhất trước chiến tranh ở thành phố Wroclaw. Cung điện Schaffgotsch còn phổ biến với tên gọi "Pałacyk" đã có một chủ sở hữu mới là một người Việt Nam.

Cung điện – biệt thự Schaffgotsch của một người thuộc dòng họ Hans Ulrich von Schaffgotsch được xây dựng vào những năm 1890. Trên cơ sở một tòa nhà có từ năm 1862, công trình được thiết kế và mở rộng trở thành một cung điện theo phong cách Phục hưng, với một tháp chính, nhiều cửa sổ hình vòm và cửa sổ tầng áp mái... Mặt tiền được ốp gạch đỏ với các chi tiết bằng đá sa thạch trắng, phía sau cung điện có một sân trong nối với một khu vườn rộng thiết kế theo phong cách Anh.

Chủ nhân – người xây dựng cung điện đã qua đời năm 1915. Sau đó công trình trở thành tài sản của thành phố Wrocław. Trong hai cuộc chiến tranh tòa nhà bị hư hại, thành phố đã sửa chữa, trùng tu lại và được sử dụng làm Trụ sở Hiệp hội sinh viên, nơi các câu lạc bộ của sinh viên tổ chức nhiều sinh hoạt văn hóa giải trí...  Năm 1972 một đám cháy xảy ra ở đây. Sau đó tòa nhà lại được cải tạo trong một thời gian dài và hoàn thành vào năm 1975. Từ đó công trình được sử dụng cho các mục đích văn hóa khác nhau (vũ trường, quán ăn, quán rượu, một số dịch vụ và giải trí, thậm chí có cả rạp chiếu phim)... Cho đến năm 2012 tài sản này được bán cho một công ty của người Việt. Có lẽ đây là trường hợp đầu tiên người Việt sở hữu một công trình có giá trị cao, tuy quy mô không lớn nhưng có nguồn gốc và là một di tích lịch sử và văn hóa.

2. Trong một dịp đến Ba Lan tình cờ tôi quen biết gia đình anh chị T. người đã mua lại cung điện Schaffgotsch. Đó là đôi vợ chồng còn trẻ, cư trú ở Ba Lan từ lâu, Khi biết tôi đang quan tâm đến việc bảo tồn di sản đô thị, anh chị đã mời tôi đến thăm thành phố Wrocław nơi có cung điện này.

Wrocław là thủ phủ của tỉnh Dolnośląskie ở Tây-Nam Ba Lan, nằm bên sông Odra. Thành phố có khoảng 1 triệu dân. Trong lịch sử nơi này từng chịu ảnh hưởng văn hóa của người Bohemia, người Áo và người Phổ. Điều đó đã tạo nên những nét đặc sắc của thành phố nhất là trong kiến trúc. Là một thành phố du lịch nhưng Wrocław có nhịp sống yên bình nên nó được người Ba Lan và khách du lịch rất yêu thích.

Cung điện Schaffgotsch nằm trên một con đường nhỏ nhắn và yên tĩnh ngay sát trung tâm thành phố. Khuôn viên trước kia có hai “mặt tiền”: phía cổng chính là đường phố, phía sau là một khu vườn lớn, ngày nay trở thành một công viên của thành phố. Sau hai lần trùng tu nhưng cung điện vẫn còn giữ được phần lớn kiến trúc như ban đầu. Sân trước và sân trong còn nguyên những viên đá lát từ cuối thế kỷ 19. Sảnh chính và cầu thang, những hành lang, từng tầng và các phòng ở mỗi tầng về cơ bản đã được trả lại cấu trúc ban đầu, sau một thời gian dài cũng bị tình trạng cơi nới, chia nhỏ cho những nhu cầu khác nhau.

Hành trình phục hồi và trùng tu của cung điện này – theo lời người chủ sở hữu – đã bắt đầu ngay sau khi hoàn tất thủ tục mua bán. Khởi đầu, đó là lời hứa của anh với chính quyền thành phố “công trình sẽ không bị đập phá hay thay đổi, mà sẽ được trùng tu, tôn tạo để trở về hình thức kiến trúc đẹp nhất của nó, dù nó được sử dụng với bất cứ chức năng nào”. Khi tôi hỏi, vì sao anh dám hứa chắc như vậy khi mà lúc đó anh chưa hề có khái niệm gì về trùng tu di sản văn hóa, khi mà nguồn vốn của anh không phải là dư dả?

Anh T. vui vẻ nói: sống lâu ở Ba Lan tôi hiểu rằng, chính quyền và người dân đất nước này rất yêu quý và tôn trọng các di tích lịch sử. Họ miệt mài sửa chữa, trùng tu di tích từ thời này qua thời khác, ngay cả trong những giai đoạn khó khăn nhất thì công tác bảo tồn di tích chưa bao giờ ngừng nghỉ. Sau chiến tranh phần lớn thủ đô Warshaw bị phá hủy, vậy mà bây giờ chị thấy đấy, Warshaw đã “hồi sinh” gần như toàn bộ những công trình cổ, trở thành tài sản văn hóa và nguồn tài nguyên vô tận cho du lịch. Vì vậy, đối với tôi bảo tồn công trình này cũng là một việc cần làm, như những công việc khác của tôi.

Tuy câu trả lời của anh đơn giản vậy nhưng qua câu chuyện dài, tôi biết anh T. đã thực hiện rất nhiều công việc và tiêu tốn nhiều, cho đến nay vẫn đang đầu tư sửa chữa chứ chưa thể thu lợi nhuận từ công trình.

Bắt đầu từ việc cải tạo hệ thống hạ tầng của công trình: hệ thống điện, nước, khí đốt, sưởi ấm, nhà vệ sinh, nước thải... Đụng đến đâu là phải làm mới đến đấy. Cải tạo hạ tầng để hạn chế hư hại cho tòa nhà do hệ thống này đã xuống cấp nặng nề, đồng thời để có thể sử dụng ngay một phần tòa nhà.

Rồi bắt đầu nghiên cứu đánh giá tình trạng tổng thể, tình trạng từng khu vực, từng bộ phận kiến trúc, thậm chí từng chi tiết trang trí. Công việc này được anh T. hào hứng kể lại. Anh được cơ quan quản lý di sản của Ba Lan nhiệt tình giúp đỡ khi anh tìm hiểu về nguồn gốc và việc trùng tu tòa nhà. Cơ quan quản lý đã gửi hồ sơ cho anh, giới thiệu chuyên gia đến xem xét, khảo sát và đánh giá tình trạng công trình... Rồi từ đó tư vấn phương án trùng tu nào hiệu quả nhất trên nguyên tắc bảo tồn tối đa những gì giữ được, trùng tu với sự cẩn trọng và khoa học nhất có thể.

Đặc biệt, khi biết được xuất xứ vật liệu xây dựng, nhất là gạch lát nền, là sản xuất từ một nhà máy tại Đức, cơ quan quản lý di sản đã giới thiệu anh liên hệ với nhà máy đó. Sau khi người của nhà máy đến khảo sát, nhà máy đã quyết định phục hồi cả một dây chuyền sản xuất loại gạch từ thế kỷ 19 để cung cấp cho anh. Khi tôi đến thăm quan thì phần lớn tầng trệt đã được lát những viên gạch mới sản xuất nhưng nhìn kỹ mới nhận ra. Với những vật liệu khác cũng vậy. Tất nhiên, chi phí cho việc sản xuất loại vật liệu “gốc” không hề nhỏ nhưng quan trọng là anh T. có nhiều “người đồng hành” trong hành trình dài và khó khăn này.

Khi cùng anh leo lên tận tầng áp mái của cung điện, tận mắt tôi nhìn thấy những cây cột, đà, xà... bằng gỗ lớn đã trải qua hơn 200 năm, thấy việc thay thế từng đoạn bị hư hỏng, bị mục... một cách chi tiết, cẩn thận. Từ đó nhìn xuống sân trước sân sau vẫn còn những viên đá nhỏ lát đường cùng thời với xà ngang cột dọc... đồng bộ từ những chi tiết và cấu trúc bên trong chứ không chỉ là việc phục dựng hay trang trí mặt tiền đã làm nên sự hoàn hảo của công trình.

Trong cung điện có khá nhiều bộ phận bị mất hay thay đổi so với ban đầu: hàng loạt tranh tường bị sơn phủ nhiều lớp, một số tác phẩm điêu khác bị tháo dỡ hoặc xây che chắn lại, cầu thang bằng gỗ có lan can sắt uốn hoa văn đẹp đẽ nhưng phần trên đã bị cưa mất, thay thế bằng những thanh sắt xấu xí và  đơn điệu, những chùm đèn pha lê cổ xưa biến mất... Chưa kể nhiều phòng trong cung điện bị cơi nới, tranh, thảm hay cửa hư hỏng nặng... Vài năm nay anh T. đã trùng tu một phần trên lầu phía cánh trái của công trình và cho thuê làm văn phòng hoặc cửa hàng dịch vụ với điều kiện: phải giữ nguyên trạng cấu trúc, cửa hàng phải thiết kế phù hợp với kiến trúc trang trí của tòa nhà. Điều này đã được những người thuê tôn trọng và thực hiện đúng. Thật ra người ta hiểu rõ rằng việc một cửa hàng thương mại hay dịch vụ ở trong một cung điện, lâu đài đã có thêm một giá trị văn hóa “phi vật thể” bên cạnh giá trị kinh tế của nó.

Hiện nay công việc trùng tu cung điện Schaffgotsch vẫn đang tiếp tục. “Tôi còn trẻ, còn nhiều thời gian để thực hiện việc này một cách hoàn hảo. Sau đó, dù sử dụng nó như thế nào thì chúng tôi cũng sẽ có được sự ưu đãi từ một số chính sách của chính quyền, trong đó có ưu đãi về thuế vì chúng tôi đã góp phần bảo tồn di sản văn hóa cho thành phố”. Khi chia tay anh chị T. nói với tôi như vậy. Bỏ một nguồn vốn có thể nói là rất lớn cho một việc không thu lại “tiền tươi thóc thật” ngay nhưng không hề cảm thấy bất an, thái độ đó chỉ có được trong môi trường kinh doanh ổn định, lành mạnh và minh bạch về luật pháp. Và cùng với đó là sự hiểu biết và trân quý di sản của đất nước Ba Lan, nơi mà những người như vợ chồng anh T. đã coi là quê hương thứ hai.

3. Nhiều lần tham quan, khảo sát di tích cổ ở các nước tôi luôn nghĩ về những di tích trong nước và tự hỏi, bao giờ chúng ta sẽ có những nhà đầu tư, chủ sở hữu chịu đầu tư kinh phí vào  việc trùng tu, bảo tồn di tích? Thôi thì di tích “của nhà nước” thì có thể còn vướng thủ tục luật lê, nhưng công trình của tư nhân như nhà cổ, biệt thự, lăng mộ… vì sao chưa thể đầu tư bảo tồn để trở thành di sản của quốc gia?

Ngoài một nguyên nhân quan trọng là do những biến cố lịch sử mà  quyền sở hữu,quyền sử dụng nhiều nhà ở từ thành phố đến nông thôn bị xóa bỏ, thay đổi… Những chủ nhân mới hoặc phá bỏ, hoặc thay đổi chức năng công trình, chỉ còn một phần nhỏ được duy trì chức năng nhà ở, nhưng cũng chỉ duy trì được “một đời”, thế hệ con cháu cũng chia năm sẻ bảy hoặc bán đi, việc duy trì bảo quản hầu như không có… Vốn tài sản biệt thự, dinh thự có tuổi đời… ngày càng hiếm hoi.

Và lại như một cơ duyên, cách đây vài hôm tôi được mời đến tham quan biệt thự Phương Nam ở đường Võ Văn Tần quận 3, trước khi tòa biệt thự này được tiến hành trùng tu. Đây là một tòa biệt thự nổi tiếng bởi quy mô to lớn nằm trọn một góc phố giáp 3 con đường, kiến trúc đẹp và khá “bí hiểm” về nguồn gốc. Nó còn nổi tiếng về giá trị kinh tế khi sang nhượng dù hầu hết mọi người không biết thực sự bao nhiêu. Một điều trùng hợp là những người phụ trách dự án trùng tu biệt thự này còn trẻ như vợ chồng anh T. ở Ba Lan, và ở họ cũng có nhiệt huyết, tình cảm và sự hiểu biết về việc trùng tu di sản đô thị như thế.

Như những gì tôi được chứng kiến tại thực địa và trao đổi cùng người phụ trách dự án, quy trình khảo sát để lên kế hoạch, phương án trùng tu công trình và dự kiến công việc tiếp theo được thực hiện khoa học, bài bản: tài liệu về ngôi nhà và chủ nhân, kể cả lịch sử khu vực Chợ Đũi vào khoảng thời gian xây dựng công trình đều được thu thập tại Trung tâm lưu trữ quốc gia ở TPHCM và tại Pháp. Việc tìm hiểu những lần chuyển đổi sở hữu, những “biến cố” trong cuộc đời người từng làm chủ tòa nhà... được coi là cơ sở để tìm hiểu các niên đại sửa chữa công trình, so sánh đối chiếu để tìm ra những yếu tố “gốc” vì ngôi biệt thự đã trải qua gần trăm năm. Đặc biệt sự tìm hiểu “triết lý” của thiết kế kiến trúc chính là ý tưởng của chủ nhân khi xây dựng tòa nhà này. Đây là một điều kiện đặc biệt để có thể trùng tu thành công nếu phục dựng được “hồn vía” của công trình.

Cảnh quan tự nhiên và bối cảnh xã hội, hoàn cảnh của chủ nhân, nền văn hóa mà chủ nhân thuộc về, lối sống, nhu cầu của chủ nhân và gia đình… đều là cơ sở quan trọng để nảy sinh ý tưởng khi xây dựng công trình mới. Từ đó kiến trúc sư sẽ cụ thể hóa bằng thiết kế theo nguyên tắc khoa học xây dựng và nghệ thuật kiến trúc, biến ý tưởng thành một tác phẩm “đúng là của chủ nhân” đồng thời mang hơi thở của thời đại.  

Muốn bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa đô thị thì trước hết những di sản ấy phải được tồn tại và được tích hợp những giá trị vật chất và tinh thần. Hãy còn quá sớm để nói về việc thực hiện và kết quả việc trùng tu Cung điện Wroclaw ở Ba Lan và Biệt thự Phương Nam ở Việt Nam. Cả hai công trình có niên đại gần nhau (cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20), hiện thuộc sở hưu tư nhân nhưng đều là di sản đô thị.  Những khởi đầu từ ý tưởng bảo tồn, sự chuẩn bị hồ sơ, tài liệu nghiêm túc, khoa học cho việc trùng tu, sự đầu tư dài hơi và việc xác định “không thể thu lợi nhuận ngay và luôn” từ công trình chính là sự lựa chọn cần thiết và rất đáng trân trọng của chủ sở hữu: trùng tu và bảo tồn công trình, cho nó một/nhiều công năng mới phù hợp cũng chính là tích lũy giá trị cho di sản văn hóa, bao gồm cả giá trị kinh tế.

Sài Gòn 20.11.2018

 

Cung điện - biệt thự Schaffgotsch. Ảnh: Song Quyên

Tòa nhà Phương Nam (Ảnh: MC)

https://cuoituan.tuoitre.vn/tin/20181127/chuyen-mot-nguoi-viet-mua-va-bao-ton-mot-cung-dien/1471079.html?fbclid=IwAR1DqIdR88owv1YVSOprz-wjb8LuFfcCHZhNtLoCtmXIMeF6kLhKyzYpvZc