Giúp trước khi có nạn

Hàng năm tôi thường đi công tác ở miền Bắc, miền Trung vào “mùa bão lũ” nên trước khi đi tôi luôn chú ý thông tin thời tiết. Có thể nói trên các phương tiện thông tin hiện nay việc cảnh báo tốc độ, mức độ thiên tai khá kịp thời, người dân có thêm thông tin để phòng chống. Vậy nhưng những năm gần đây hậu quả của thiên tai bão lũ ngày càng nặng nề, thiệt hại về người và của rất to lớn.

Những ngày tháng 9 này bão Bualoi gây nhiều thiệt hại ở miền Bắc, miền Trung... Thật đau lòng vì những tai họa đã từng xảy ra lại tiếp tục xảy ra như lũ quét, nước dâng nhanh do mưa lớn... không chỉ ở vùng nông thôn hẻo lánh xa xôi mà ngay ở các thành phố lớn như Hà Nội đã chịu cảnh ngập lụt chưa từng có.

Ai cũng biết rằng thiên tai không thể hoàn toàn tránh được, nhiều hiện tượng thiên nhiên nằm ngoài tầm kiểm soát của con người, nhất là biến đổi khí hậu đang ngày càng phức tạp. Vấn đề đặt ra là làm sao giảm thiểu tối đa thiệt hại, đảm bảo an toàn cho con người và khắc phục thiệt hại khi thiên tai ập đến. Một câu hỏi đặt ra trong tôi là tại sao khoa học kỹ thuật ngày càng hiện đại, cảnh báo sớm và kịp thời mà hậu quả thiên tai vẫn khó lường, thiệt hại về người và của vẫn nặng nề?

Sau các trận bão vừa qua, nhiều nơi chính quyền địa phương ứng phó khá nhanh, phối hợp nhân dân, huy động lực lượng khắc phục sạt lở, thông tuyến, hỗ trợ dân. Nhà nước đã khẩn trương phân bổ ngân sách hỗ trợ các tỉnh chịu ảnh hưởng. Người dân vùng thường xuyên chịu bão lũ năm sau lại thiên tai như năm trước nên nguồn lực vật chất có hạn, không đủ điều kiện thực hiện việc tự bảo vệ lâu dài như “xây nhà chống lũ”, không có nguồn dự trữ lương thực thực phẩm, nước uống thuốc men trước khi bão lũ ập đến. Việc sơ tán người già, trẻ em hay các loại gia súc gia cầm còn mang tính tự phát nên hầu như không có hiệu quả. Do đó, việc ra tay của các cấp chính quyền thật sự là cần thiết cho dân trong cơn hoạn nạn.

Thành ngữ có câu “chị ngã em nâng”, “lá lành đùm lá rách”, thậm chí là “lá rách đùm lá nát”, thể hiện đạo lý truyền thống của nhân dân ta, đề cao tinh thần chia sẻ, tương trợ, nâng đỡ nhau khi gặp khó khăn, hoạn nạn. Thông điệp ngàn đời nay của dân tộc là sống có tình, có nghĩa, biết đùm bọc lẫn nhau. Đây cũng là cốt lõi của tinh thần đoàn kết dân tộc.

Nhưng bối cảnh xã hội của những câu thành ngữ này là từ hàng trăm năm trước, trong một xã hội nông nghiệp lạc hậu hầu như không có sự cảnh báo hay thông báo kịp thời về thiên tai, ngoài một số kinh nghiệm dân gian. Vì vậy cách ứng xử như trên là nhấn mạnh phản ứng trước tình huống đã xảy ra, hành động cứu trợ, chia sẻ khẩn cấp khi sự cố đã hiện diện. Những ứng xử phản ánh đạo lý nhân văn nhưng cũng cho thấy tư duy ứng phó với “sự đã rồi” rất phổ biến: chờ có nạn thì mới lo giúp nhau.

Thực tế sau bất kỳ một thiên tai hay tai nạn nào, rất nhanh chóng, người dân ở nhiều nơi đã tự nguyện đóng góp lương thực, áo quần, tiền bạc, công sức cứu trợ. Nhà nước, chính quyền địa phương, Mặt trận Tổ quốc, Hội chữ thập đỏ, các tổ chức xã hội, doanh nghiệp… cũng nhanh chóng “vào cuộc” tổ chức hỗ trợ khẩn cấp, phân bổ nguồn cứu trợ và giúp người dân tái thiết cuộc sống.

Nếu “chị ngã em nâng”, “lá lành đùm lá rách” là lời nhắc về nghĩa tình khi đã xảy ra hoạn nạn, thì bài học hôm nay cần bổ sung một cách nghĩ mới: “Chị chưa ngã, em đã đỡ tay; lá chưa rách, lá lành đã chắp thêm”. Tức là biến tinh thần tương trợ thành trách nhiệm phòng ngừa, chuẩn bị, bảo vệ lẫn nhau từ sớm, để hạn chế tối đa cảnh ngã – rách năm nào cũng tái diễn.

Đó chính là trách nhiệm của các chính quyền trong việc xây dựng và thực thi tốt hơn chính sách phòng ngừa rủi ro thiên tai, tai nạn; Hỗ trợ sinh kế bền vững về nguồn sống, nơi cư trú, không để người dân nghèo, yếu thế sống trong vùng dễ bị thiên tai mà không có phương án thay thế. Đó là giáo dục ý thức phòng ngừa, kỹ năng ứng phó thiên tai, biết sơ tán, biết bảo vệ tài sản trước khi bão lũ đến. Là tinh thần và hành động chia sẻ sớm: tổ chức cứu giúp, hỗ trợ chuẩn bị, di dời người dân trong vùng nguy hiểm trước khi xảy ra điều đáng tiếc. Là thay đổi tư duy để có hành động dự phòng thường trực, “giúp trước khi có nạn” thay vì chỉ cứu sau nạn.

Thiên tai luôn làm bộc lộ những phẩm chất tốt đẹp của cộng đồng, của từng người với đồng bào mình. Nhưng cũng phản ánh trình độ tư duy và tổ chức điều hành đối phó với thiên tai của chính quyền các cấp, cao hơn là trách nhiệm đối với nhân dân và xã hội. Biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp thì càng đòi hỏi trình độ và trách nhiệm đó lớn hơn.

Báo Tuổi trẻ ngày 4/10/2025