Tùy bút, Nguyễn Thị Hậu
1.
Những thành phố trên
thế giới mà tôi từng
qua thường có nhà ga xe lửa cổ.
Tuổi các nhà ga này cũng trên trăm năm, có khi hơn nữa. Khi đường sắt xuất hiện
và phổ biến trên thế giới vào thế kỷ 19 – đầu thế kỷ 20 thì ga xe lửa trở thành
nơi tiếp xúc đầu tiên giữa đô thị truyền thống thời cổ - trung đại và một
phương thức giao thông công cộng mới, từ
đó các luồng kỹ thuật – thương mại – dân cư mới mạnh mẽ tràn vào, các thành phố chuyển
sang thời cận – hiện đại.
Có thể nhận ra vai trò trung tâm của
các nhà ga trong quá trình tái cấu trúc đô thị: khu vực quanh ga thường hình khu cư
trú mới, chợ mới, kho
bãi, xưởng, khách sạn, bưu điện… Thành
phố phát triển và mở rộng, mang diện mạo hiện đại khác với khu vực trung
tâm là đô thị cổ. Quá
trình xây dựng nhà ga và hệ thống đường sắt quanh đô thị thường tìm thấy di
tích các thời đã qua, như nền kiến trúc, mộ táng, nền móng thành quách... Có lẽ
vì vậy mà mỗi lần bước
vào một nhà ga nào
đó, tôi luôn có cảm
giác như đang bước vào “không gian lịch sử đô thị” – nơi quá khứ và hiện tại cùng tồn tại khi
tiếng còi tàu như từ xa xưa vọng về giữa sự náo nhiệt của hàng ngàn người vội
vã đi lại khắp nhà ga.
Hầu hết các nhà ga cổ cho thấy kiến
trúc là sự kết hợp giữa kỹ thuật công nghiệp (khung thép,
mái vòm, kết cấu kim loại) với ngôn
ngữ kiến trúc đô thị đương thời (tân cổ điển, phục hưng hay Đông dương...). Trải qua thời
gian, nhiều nhà ga xe
lửa dù được cải tạo, nâng cấp hay hiện đại hóa thì vẫn giữ được nét xưa cũ, quen thuộc. Đó là những
mái che cao rộng lớn, những đường tàu cũ đan xen vào nhau chạy xa mãi, đó còn là
những gương mặt vui buồn, tiếng bánh xe nghiến trên đường ray, tiếng loa báo hiệu
tàu về tàu đi... Nhà ga
là phần sinh động nhất của cuộc sống
đô thị, nơi
mà nhịp sống lặp lại mỗi ngày nhưng mỗi ngày cũng luôn mới mẻ và bất ngờ.
Trong quá trình phát triển của các thành phố, nhiều ga xe lửa hôm nay đã hiện đại hơn: không còn tiếng
loa mà là bảng điện tử
luôn nhấp nháy thông
báo các chuyến tàu, nhà ga
rộng rãi nhiều tầng và sạch sẽ, từ nhà ga đến sân ga là hàng chục cửa với các
thang cuốn chạy suốt ngày đêm,
những đoàn tàu mới vận hành êm ru và
luôn đúng đến từng giây!
Trên sân ga không còn nghe tiếng còi tàu bồi hồi như xưa, thay vào đó là
chiếc đồng hồ điện tử báo hiệu giờ tàu đi tàu đến. Đó là những “lớp phát triển mới” chồng
lên các tầng văn hóa – kỹ thuật đã có trước đó.
Thế nhưng dưới dáng vẻ hiện đại ấy, nếu
để tâm ta vẫn nhận thấy những gì thuộc về ký ức xưa còn đó, bởi vì nhà ga xe lửa
vẫn là nơi đón và đưa tiễn những con người. Cảm xúc bồi hồi, mừng vui, những giọt
nước mắt hay nụ cười... luôn còn đó trên sân ga. Bao cuộc chiến đã bắt đầu từ
cuộc chia tay trên sân ga, ngày hòa bình cũng hiện diện từ những cuộc đoàn tụ ở
đây. Đó là một
tính chất đặc biệt của nhà ga xe lửa trong đô thị hiện đại: “tính liên tục của cảnh quan” - sự liên tục không nằm ở việc giữ
nguyên tất cả gì thuộc về vật chất mà ở khả năng bảo tồn tinh thần của nơi chốn qua những biến động thời cuộc.
2.
Nhà ga xe lửa, do đó, chính là một “địa tầng ký ức”.
Mỗi viên gạch, mỗi phiến đá, mỗi thanh ray cũ kỹ đều mang theo câu chuyện của một thời
đã qua. Khi đứng giữa
không gian ấy, ta như nhìn thấy
chiều sâu lịch sử của thành
phố: từ ngày đoạn đường ray và những thanh tà vẹt đầu tiên được đặt xuống, đưa đô thị bước vào kỷ nguyên
giao thông công nghiệp, cho đến hôm nay khi các hệ thống vận hành thông minh “tự động hóa”
đang định hình giao
thông tương lai.
Tuy
nhiên, điều đáng
tiếc là ở nhiều nơi các ga
cũ đang mất đi, thành
phố đang quên mất những
ký ức vọng lại từ nhà ga
cổ. Sự phát triển
quá vội vã khiến
người ta chỉ nhìn thấy hiệu
quả kinh tế của một “khu đất vàng”, chỉ thấy nhà ga là một hạ tầng kỹ thuật “đã
lạc hậu”. Nhưng ở nơi nào thì lịch sử đô
thị cũng hiện hữu bằng
những kiến trúc công cộng như nhà ga, bến cảng, bến xe, sau này là phi trường,
lịch sử còn hiện hữu qua những sự kiện, ký ức bao lớp người ở mọi nơi chốn
trong thành phố. Bạn tin tôi đi, các nhà ga trông có vẻ giống nhau, kể cả những
ga xép nhỏ bé ở nơi hẻo lánh, nhưng chúng luôn khác nhau đấy! Bởi trong không –
thời gian của mỗi nhà ga đã lắng đọng biết bao số phận, bao khoảnh khắc và bao
câu chuyện khác nhau.
Ta đều
hiểu rằng, bảo tồn nơi
chốn của ký ức không phải là giữ nguyên tất cả, mà là một nghệ thuật của sự
cân bằng giữa
ký ức và cuộc sống đang diễn ra. Bảo tồn di sản đô thị không nhằm "đóng băng"
quá khứ mà giúp quá khứ tham gia vào hiện
tại. Cũng vậy, việc bảo tồn nhà
ga xe lửa không chỉ
là bảo tồn kiến trúc cũ, mà là duy trì tinh thần của một nơi khởi hành và trở về,
một không gian chứa đựng cảm xúc cộng đồng
của nhiều thế hệ. Một nơi chốn thể hiện sự đối thoại giữa quá khứ và hiện tại luôn thể hiện bản sắc của đô thị ấy.
Xu hướng
trên thế giới hiện nay phổ biến là bảo tồn ga xe lửa ở trong các đô thị cổ,
cũng như các nhà ga cổ trên các tuyến đường sắt trải dài mở rộng khắp đất nước.
Các phương thức bảo tồn được nhiều nước thực hiện như: 1/Bảo tồn nguyên trạng và
sử dụng tiếp khi vẫn đáp ứng nhu cầu (như nhà ga xe lửa ở Hà Nội, Kyoto,
York); 2/Chuyển đổi thích ứng cải tạo thành bảo tàng, trung tâm sáng tạo, không
gian văn hoá (như
Gare d’Orsay thành Musée d’Orsay - Paris); và 3/Kết hợp ga mới – bảo tồn ga
cũ để tạo ra “dòng thời gian” lịch sử đô thị, đây là phương thức được nhiều nơi
lựa chọn.
Quá
trình bảo tàng hoá di sản công nghiệp (industrial heritage musealization) là một
trong những xu hướng quan trọng của bảo tồn di sản đô thị từ cuối thế kỷ 20. Đây là cách
các đô thị chuyển đổi những công trình công nghiệp lỗi thời – nhà ga xe lửa,
nhà máy, xưởng cơ khí, bến cảng... thành các thiết chế văn hóa mới, vừa bảo tồn
giá trị lịch sử, vừa thích ứng với nhu cầu đương đại của xã hội. Các công trình
này thể hiện ba nguyên tắc cơ bản là: 1/giữ lớp di sản (hình thức, kết cấu kiến
trúc, không gian công cộng), 2/thêm công năng mới và 3/tạo bản sắc mới, hiện đại,
bền vững. Các nhà ga từng là trung tâm một khu vực, đầu mối giao thông của nhiều
tuyến đường đã trở thành trung tâm văn hóa, là điểm đến của du khách khắp nơi.
Và
không chỉ các nhà ga xe lửa được mang lại sức sống mới, nhiều cơ sở công nghiệp,
hạ tầng đô thị không còn bị coi là “tàn tích của thời máy móc”. Đó là nguồn lực
mạnh mẽ để tái sinh đô thị, khi được con người tạo ra không gian văn hóa mới,
lưu giữ và làm sống lại ký ức lao động – công nghệ của thời đã qua, đồng thời
nuôi dưỡng kinh tế sáng tạo, kinh tế di sản.
3.
Ở Việt
Nam, tuyến đường sắt đầu tiên từ Sài Gòn đi Mỹ Tho được xây dựng thập kỷ cuối
thế kỷ 19. Đây cũng là thời điểm xuất hiện những nhà ga đầu tiên, sử dụng cho
giao thương hàng hóa – hành khách ở Nam Kỳ. Từ đầu thế kỷ 20, Pháp triển khai
xây dựng mạng lưới đường sắt Bắc – Trung – Nam, đánh dấu sự chuyển đổi từ giao
thông công cộng bằng đường thủy, đường bộ truyền thống sang giao thông công
nghiệp. Không chỉ vậy, các nhà ga ở Việt Nam còn có kiến trúc đa dạng và độc
đáo, phản ánh từng giai đoạn lịch sử, như một dấu ấn riêng để nhận diện các đô
thị trải dài theo tuyến đường sắt.
Trải
qua thời gian chiến tranh kéo dài, các nhà ga còn là nơi lưu giữ “ký ức di chuyển”
và sự chia cắt, đoàn tụ của nhiều thế hệ như đi tản cư, sơ tán, giai đoạn di cư
đến các khu “kinh tế mới”... Những ký ức gắn liền
với nhà ga, sân ga là “di sản phi vật thể” quan trọng trong nghiên cứu lịch sử đô
thị. Đặc biệt các nhà ga còn là “điểm mốc” của quá trình tái thiết và xây dựng
“đường tàu thống nhất” từ sau 1975. Nhưng hiện nay, trong bối cảnh Việt Nam
đang hiện đại hóa - đô thị hóa ngày càng mạnh mẽ, các di tích công nghiệp như
nhà ga cũ, xưởng đóng tàu, bến cảng, kho bãi... đang dần biến mất.
Càng
đi nhiều nơi tôi càng thấm thía một điều: Phát triển không có nghĩa là phá bỏ
những gì đã từng tồn tại. Ngược lại, phát triển bền vững chỉ thực sự và có ý
nghĩa khi biết bảo tồn di tích và ký ức lịch sử. Những nhà ga xe lửa ở nơi nào
cũng là nơi giữ lại những điểm chạm của ký ức, nơi những con người tìm thấy và trải nghiệm sự liên tục giữa
hôm qua và ngày mai.
Cuộc sống
luôn tiến về phía trước. Nhưng như khi đoàn tàu chuyển bánh, khi cảnh quan lùi
dần vào phía sau ô cửa sổ, tôi luôn có cảm giác mình đang đi trong một thời
gian khác đến một không gian khác. Bỏ lại nhà ga ở lại phía sau cùng những lớp
ký ức chồng lên nhau của tôi, của thành phố, của nhiều thế hệ đã qua. Trong nhịp
sống hối hả của cuộc sống hiện đại, hiếm có nơi nào như sân ga, mỗi lần ra đi lại
khiến cảm xúc dâng
trào, ta nhận ra rằng ký ức không chỉ để ta quay về trong tâm
tưởng mà còn là nền tảng vững vàng để ta tiếp tục bước tới tương lai.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét