TIẾN SĨ NGUYỄN THỊ HẬU: “ĐỪNG VÌ LỢI MÌNH MÀ ĐỂ HẠI ĐẾN NGHỀ”

Thực hiện: Hà Quang Minh

@ Chào TS Nguyễn Thị Hậu, là một người dành cả cuộc đời cho khảo cổ, và lịch sử, chị có cảm thấy nhớ nghề không kể từ lúc "nghỉ hưu"?

-        TS Nguyễn Thị Hậu (TS.NTH): Chào bạn! Thật ra từ lúc nghỉ hưu tôi mới có nhiều thời gian hơn để dành cho nghề (nghiệp) của mình, vì không còn vướng bận công tác quản lý cũng như những việc chuyên môn khác.

@ Điều đó có nghĩa là làm nghề thực sự thì không cứ nhất thiết ta phải ở một cương vị nào, miễn là ta còn tâm huyết với nghề?

-        TS.NTH: Đúng, khi đã yêu nghề và có trách nhiệm với nghề thì ở cương vị nào cũng có thể làm nghề được. Tuy nhiên cơ chế hành chính nước ta làm cho nhiều nhà khoa học không thể dành hết tâm sức cho nghề nghiệp nếu như phải làm công tác quản lý.

@ Vậy thì sẽ là một sự lãng phí khi những người có tâm, lành nghề lại bị đặt vào cương vị làm quản lý? Nhưng nếu họ được làm nghề đúng nghĩa thì chị có nhận thấy là họ cũng không được tạo điều kiện làm nghề cho trọn vẹn với khát vọng của mình?

-        TS.NTH: Đây là một mâu thuẫn trong giới nghiên cứu: người làm quản lý mà không hiểu biết, thậm chí không giỏi nghề thì khó có thể tạo điều kiện và giải quyết khó khăn cho công tác nghiên cứu, cho cán bộ nghiên cứu. Có nghĩa là muốn duy trì công việc chuyên môn của mình thì người quản lý - nhà khoa học phải làm việc bằng hai. Còn người quản lý không biết chuyên môn thì khó có thể "vận hành" những quy tắc quy định... rất rắc rối của các bộ, ban, ngành vào trong công việc cụ thể của cơ quan khoa học, chưa kể là khó nhận biết nhân tài, phát minh khoa học để khuyến khích phát triển. Mặt khác, có thể nói hiện nay ở nhiều cơ quan khoa học, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng điều kiện để làm khoa học không quá ngặt nghèo, nhưng để có những công trình lớn thì còn thiếu nhiều yếu tố cả vật chất và tinh thần. Tình trạng này làm cho nhà khoa học làm việc như một "công chức" mà thiếu tinh thần sáng tạo khoa học.

@ Nói như cách người ta hay đề cao cái Đạo Làm Nghề, thế thì điều quan trọng nhất phải là sự tự ý thức về năng lực của mình trước khi đảm nhận trách nhiệm quản lý. Nếu mình đủ năng lực để vừa làm nghề, vừa tạo ra môi trường làm nghề cho cán bộ, cấp dưới thì hẵng nhận trách nhiệm nặng nề bằng hai ấy. Điều đó chính là ý thức được cái Đạo làm nghề của mình đúng không?

-        TS.NTH: Đấy là một điều "lý tưởng"! Tôi thì cho rằng, Đạo làm nghề đối với bất kỳ nghề nào, đó là Đạo đức nghề nghiệp, tức là những điều cần phải hoặc không được làm trong nghề đó.

@ Chị nói đến điều được làm và không được làm trong nghề đó. Việc từ chối một việc quá năng lực của mình cũng thể hiện cái đạo chứ? Nó thể hiện cái tận tâm, sự trong sáng và đạo đức với ngành nghề mình đang phục vụ và theo đuổi?

-        TS.NTH: Đúng! Sự tự ý thức về bản thân cực kỳ quan trọng. Từ sự ý thức này mà ta có thể nhận hay từ chối một công việc, vị trí hay một quyền lực nào đó. Cũng không nên cho rằng, tự ý thức chỉ để "từ chối" - theo cách nhìn kiểu phải "khiêm tốn", nếu dám nhận việc mình có thể làm được và làm tốt thì cũng là thể hiện Đạo làm nghề, vì như vậy sẽ có lợi cho xã hội. cho cộng đồng và cho bản thân mình. Tuy nhiên, từ chối hay chấp nhận, trong nhiều trường hợp cũng khó như nhau.

@ Đó phải là sự tự ý thức về cả trách nhiệm của mình đối với xã hội, hiểu rằng hành động của mình luôn có tác động nào đó nhất định đối với môi trường xung quanh phải không chị? Bản thân chị cũng là người viết báo, thậm chí có thể coi là một nhà báo đúng nghĩa, chị cảm thấy cái “ý thức đạo làm nghề” của báo chí Việt Nam hôm nay thế nào, nhất là những vụ kiểu như đưa tin về hai đứa trẻ sinh đôi mà ADN khác nhau và dẫn đến hoang mang, mất lòng tin giữa chính những người thân với nhau?

-        TS.NTH: Với những tin, bài như bạn dẫn ra, tôi thấy đó là một loại rác làm ô nhiễm môi trường. Loại tin bài bề ngoài như về "khoa học" hay "bảo vệ đạo đức", thậm chí có vẻ vô tư phản ánh hiện tượng xã hội này khác nhưng thực chất nó như những cái bao nylon không thể phân hủy sẽ làm trái đất này nhiễm độc. Hậu quả tinh thần sớm muộn gì thì cũng làm ảnh hưởng đến xã hội, cụ thể đến những hoàn cảnh tương tự.

@ Cái đó chúng ta có thể coi là không chỉ vi phạm đạo đức nghề mà còn vi phạm nghiêm trọng đạo đức của một con người vốn phải mang đầy đủ trách nhiệm xã hội? Vậy theo chị, giá trị của “Đạo làm nghề” sẽ nằm ở điểm cốt lõi nào, để người hành nghề coi đó là kim chỉ nam hành động. Và riêng bản thân chị, chị có thích khái niệm Đạo làm nghề?

-        TS.NTH: Tôi không rõ người bác sĩ có trách nhiệm đã công bố thông tin như thế nào với báo chí để thành một "quả bom" đối với nhiều gia đình có con sinh đôi như vậy; nhưng cả người công bố từ góc độ khoa học và cả người công bố từ góc độ báo chí đều cần tránh làm một việc là cho mình quyền phán xét, lên án đương sự, mà phải hướng đến mục tiêu là thông tin (một hiện tượng) khoa học. Vì vậy mức độ công bố liên quan đến nhân thân phải được hạn chế tối đa, thậm chí chỉ là "phiếm chỉ". Chỉ khi nào đương sự đồng ý mới được phép tiết lộ trường hợp của họ cho báo chí. Vì vậy cách công bố thông tin nếu  không xuất phát từ sự nhân văn thì trở thành vô đạo đức trong nghề nghiệp.

Tôi vẫn quan niệm nghề nào cũng có đạo đức của nghề đó, ngoài đạo đức chung của một con người trong xã hội cụ thể. Nhưng dùng khái niệm "đạo làm nghề" thì có gì đấy nghiêm trọng quá. Mà có lẽ đến lúc Đạo này rất có vấn đề nên cần phải nói về nó một cách nghiêm trọng vậy chăng? Đạo (đức) của nghề nằm ở chỗ: không vì kiếm lợi cho bản thân mà làm tổn hại đến nghề, cao hơn, làm xã hội coi thường, khinh rẻ nghề của mình.

@ Vậy thì chị có đồng ý là thay vì nói về đạo làm nghề, chúng ta nên phải chuẩn hoá các công việc mình làm dựa trên các khế ước xã hội như các bộ “nguyên tắc ứng xử” của từng nghề nghiệp riêng?

-        TS.NTH: Đúng vậy. Ví dụ nghề bảo tàng thì trong quy tắc nghề nghiệp có những điều hạn chế người làm bảo tàng sưu tập đồ cổ cho cá nhân, để tránh việc từ cương vị làm ở bảo tàng mà lại sưu tầm cổ vật cho riêng mình chứ không đưa về bảo tàng, xa hơn là phòng tránh việc có thể tráo đổi cổ vật trong bảo tàng... Nghề nào cũng cần có bộ quy tắc ứng xử, quy tắc nghề nghiệp, nhất là những nghề mà đối tượng trực tiếp là con người. Ở một xã hội mà hệ thống luật pháp chưa hoàn chỉnh (chưa đầy đủ, chưa đồng bộ...) thì việc có bộ quy tắc nghề nghiệp cho mỗi nghề là cần thiết, để tránh việc "lách luật", tránh việc tạo ra "lệ làng", và để khi có sự cố thì có thể có ngay điều khoản để xử lý, trước khi có luật hoặc nếu luật chưa "phủ" hết mọi trường hợp. Nhưng đầu tiên là để đề cao đạo đức công dân trong một môi trường cụ thể nhằm hạn chế con người làm việc xấu, chứ không phải để cho việc xấu tràn làn rồi mới xử phạt.

@ Cảm ơn chị đã dành thời gian cho cuộc trò chuyện này.