TP. HỒ CHÍ MINH - ĐỊNH MỆNH BÊN MỘT DÒNG SÔNG

 https://nguoidothi.net.vn/tp-hcm-dinh-menh-ben-mot-dong-song-50827.html

Nguyễn Thị Hậu

TP. Hồ Chí Minh hiện nay (gồm TP.HCM, tỉnh Bình Dương và tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu cũ) luôn là khu vực giữ vai trò trung tâm kinh tế phía Nam. Để tiếp tực giữ vững và phát huy vai trò “đầu tàu kinh tế” của cả nước, thành phố đang đứng trước nhu cầu cấp bách định hình một mô hình không gian phát triển mới. Trong bối cảnh đó, tái cấu trúc và định hình TP. Hồ Chí Minh theo hướng “vùng đô thị sông nước” (River-based Urban Region) là nhu cầu mang tính thực tiễn cao. “Tính chất sông nước” ở đây không chỉ là nguồn lực tự nhiên về nguồn nước, sinh thái và giao thông, mà còn là đặc trưng văn hóa – lịch sử từ thời kỳ khởi lập đến nay.

TP. Hồ Chí Minh nhìn từ cấu trúc sông nước

TP. Hồ Chí Minh hiện nay là một vùng rộng lớn trung tâm miền Đông Nam Bộ. Ba hệ thống sông chính tạo nên xương sống sinh thái – văn hóa - kinh tế – giao thông của vùng là Sông Sài Gòn - có vai trò lịch sử đặc biệt trong quá trình hình thành vùng đất Gia Định và đô thị Sài Gòn. Sông Đồng Nai - kết nối các tỉnh Tây Nguyên với vùng hạ lưu Đồng Nai, Bình Dương và TP. HCM. Và Sông Thị Vải – Sông Lòng Tàu – Soài Rạp - tạo thành hành lang chiến lược kết nối từ TP. HCM ra biển qua Cần Giờ – Bà Rịa – Vũng Tàu. Các con sông lớn trên địa bàn thành phố đều đổ ra biển Đông, vì vậy “mặt tiền” của vùng Đông Nam bộ hiện nay thuộc về TP Hồ Chí Minh. Ngoài khơi, từ xa xưa Côn Đảo luôn thuộc sự quản lý của thành Gia Định, có thể coi Côn Đảo là “tiền cảng” của cảng Bến Nghé – Gia Định.

Cấu trúc sông nước không chỉ quy định điều kiện tự nhiên mà còn ảnh hưởng đến tổ chức không gian đô thị, phân bố dân cư, hệ thống bến cảng và vùng đệm sinh thái. Từ vị trí địa lý “trời cho” nhưng được “người chọn” đã tạo nên TP. Hồ Chí Minh (trước kia và hiện nay) là một thành phố sông nước, hướng biển và kết nối.

Bắt đầu từ thời tiền sử vùng hạ lưu sông Đồng Nai, sông Sài Gòn là trung tâm nền văn hóa cổ “văn hóa Đồng Nai”. Từ cuối thế kỷ 17 và trong suốt thế kỷ 18, lưu vực hai con sông Sài Gòn, Đồng Nai tiếp nhận những đoàn lưu dân người Việt, người Hoa vào khai phá. Bản thân sự “khai sinh” vùng Gia Định đã là quá trình tập hợp những cộng đồng từ nhiều nguồn gốc, nhiều vùng miền trong và ngoài nước, hòa nhập với các tộc người đã tụ cư lâu đời ở vùng đất này.

 Các con sông của thành phố gắn với quá trình định cư và phát triển của người Việt, Hoa và nhiều cộng đồng khác ở miền Đông Nam Bộ. Cùng với quá trình khẩn hoang lập ấp, phát triển sản xuất nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp… lưu dân vào vùng đất Gia Định đã mang theo những phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo, lối sống nếp sống... của quê hương bản quán làm chỗ dựa tinh thần ở vùng đất mới. Trên địa bàn thành phố tồn tại một hệ thống di sản văn hóa đô thị sông nước.

Nhiều ngôi đình, chùa, miếu thường quay mặt hướng ra sông, rạch, các địa danh “Miếu Nổi” có từ một miếu nhỏ dựng trên các cù lao giữa sông... Điều này cho biết các làng xóm xưa “quy hoạch” ven sông, kinh rạch, lấy sông là “xương sống”, kinh rạch lớn nhỏ là hệ thống “mạch máu” tạo nên sinh khí một vùng đất. Nhiều đình làng trước đây tổ chức Lễ hội rước sắc thần bằng ghe - nét đặc sắc của cư dân ven sông ở Nam bộ. Vùng biển Cần Giờ, Vũng Tàu, Bà Rịa có Lễ Nghinh Ông và tục Thờ Cá Ông.

Nghề gốm truyền thống ở xóm Lò Gốm Sài Gòn xưa còn địa danh Kinh Lò Gốm, rạch Lò Gốm (quận 6, quận 8), khu Lò Lu phường Long Trường cũ (TP Thủ Đức) liền kề sông Trao Trảo – Rạch Chiếc. Làng gốm Lái Thiêu ven sông Sài Gòn... phát triển nhờ thuận lợi đường thủy.

Nhiều ngôi chợ xưa hình thành ngay tại bến sông/rạch lớn như chợ Bến Thành xưa, chợ Cầu Muối, chợ Cầu Ông Lãnh, Chợ Lớn gần Kinh Tàu Hũ, chợ Tân Định, chợ Lê Văn Sĩ gần kinh Nhiêu Lộc, chợ Thị Nghè, hay chợ Thủ Dầu Một kế sông Sài Gòn... Cũng là cảnh quan “trên bến dưới thuyền” của Nam bộ nhưng ở các đô thị lớn như Sài Gòn (và Đông Nam bộ) thì “trên bến” có vai trò chủ đạo, vì tại đó hình thành những chợ đầu mối, rồi các cơ sở dịch vụ, công nghiệp, sau này là các bến cảng lớn xuất nhập nông sản, hàng hóa. Trước đây còn nhiều khu cư trú ven kinh rạch, là nhà sàn hoặc một phần nhà sàn. Tuy nhiên do không có điều kiện đảm bảo vệ sinh môi trường, nên nhiều khu vực đã được giải tỏa và ngày càng có xu hướng xóa bỏ lối cư trú này trong đô thị.

Vị thế Địa – Văn hóa mang lại cho TP. Hồ Chí Minh hiện nay một lợi thế quan trọng trong quá trình sáp nhập: đó là một truyền thống lịch sử chung, bản sắc văn hóa đa dạng thể hiện qua hệ thống di sản phong phú của một vùng văn hóa sông nước – hướng biển độc đáo.

Các vấn đề đặt ra

Như vậy có thể thấy rằng, TP. Hồ Chí Minh – đô thị lớn nhất Việt Nam hiện nay – được định hình và phát triển dựa trên đặc điểm Tự nhiên – Văn hóa sông nước. Tuy nhiên, quá trình hiện đại hóa từ giữa thế kỷ 20 đã “bỏ quên” yếu tố sông nước trong quy hoạch phát triển giao thông và hình thái cư trú của cộng đồng. Gần đây TP. Hồ Chí Minh đã quan tâm đến yếu tố sông rạch trong cấu trúc đô thị, bắt đầu từ mạng lưới giao thông đường thủy và tiềm năng phát triển du lịch đường sông vì tính kết nối cao của sông rạch. Hệ thống thủy lộ chính là tuyến du lịch xuyên không gian văn hóa – thời gian lịch sử của thành phố và Nam bộ.

Quá trình đô thị hóa mạnh mẽ gây ra tình trạng đứt gãy các hành lang, giao thông sông nước do bê tông hóa, san lấp kinh rạch. Số lượng và mật độ dân cư, cơ sở sản xuất dày đặc gây ô nhiễm trầm trọng, suy giảm chất lượng sinh thái vùng ven kinh rạch, ven sông, ven biển.

Khi còn là những đơn vị hành chánh khác nhau thì thiếu phối hợp liên vùng trong quản lý quy hoạch, đặc biệt là quy hoạch theo lưu vực sông. Thành phố và vùng ven mất dần bản sắc văn hóa sông nước, nhất là lối cư trú ven và trên sông rạch. Đặc biệt, khi các đô thị phát triển nhờ hệ thống đường bộ thì cũng nhanh chóng “mất gốc” vì xa rời, cắt khỏi môi trường cảnh quan sông nước tự nhiên vốn có – yếu tố khởi đầu và phát triển đô thị.

Tất cả điều đó làm mất đi không chỉ cảnh quan sông nước mà còn cắt đứt ký ức đô thị sông nước trong cộng đồng: đường thủy không còn vai trò, chợ ven sông biến mất, hệ thống văn hóa tín ngưỡng ven sông mờ nhạt, hình thái cư trú nhà sàn truyền thống bị phá bỏ... Tất cả là một hệ thống “di sản” sẽ biến thành “tài nguyên du lịch” nếu biết bảo tồn và phát triển đúng hướng, đúng cách. Đô thị trở nên lệ thuộc hạ tầng đường bộ, dễ bị ngập úng, mất bản sắc. Đặc biệt góp phần tác động tiêu cực vào “biến đổi khí hậu” khi mà diện tích mặt nước giảm, đi cùng với diện tích mảng xanh ven bờ cũng giảm, tăng thêm nhiều diện tích bê tông hóa và hiệu ứng nhà kính tại những khu chung cư cao tầng ven sông đang được xây dựng ngày càng nhiều.

Bảo tồn bản sắc văn hóa

TP. Hồ Chí Minh đã thực hiện một phần tích hợp này bằng một số chương trình tái thiết không gian sông nước trong chiến lược phát triển đô thị hiện đại. Vài năm gần đây thành phố đã thực hiện dự án “hồi sinh bến Bạch Đằng” nhắc nhớ ký ức một thời “dừng chân trên bến khi chiều nắng chưa phai” quen thuộc của người Sài Gòn. Mở ra hướng phát triển “TP.HCM – thành phố bên sông” bằng các dự án giao thông dọc sông Sài Gòn.

Dự án cải tạo bán đảo Thanh Đa theo định hướng bảo toàn cảnh quan tự nhiên gồm các giải pháp quy hoạch tổng thể, hài hòa giữa phát triển đô thị hiện đại và bảo tồn thiên nhiên, trong đó chú trọng đến hệ thống thủy lợi tự nhiên, khả năng thoát nước, không gian công cộng và hệ sinh thái bền vững.

Các chương trình cải tạo kênh rạch (Tàu Hũ – Nhiêu Lộc – Thị Nghè), di dời dân cư, mở lối đi ven kênh, trồng cây xanh, nạo vét kênh rạch... Mở ra không gian cộng cộng mới, hình thành ký ức đô thị mới. Tất cả những dự án đã và sắp triển khai luôn cần đặc biệt chú ý ba yếu tố quan trọng, quyết định hiệu quả lâu dài của dự án và chất lượng đời sống cộng đồng. Đó là tái định cư, bảo toàn di sản văn hóa sông nước và thích ứng biến đổi khí hậu. Đây cũng là ba yếu tố đảm bảo cho thành phố phát triển bền vững.

Định hướng quy hoạch các “hành lang đô thị ven sông” (urban river corridors) kết hợp giao thông – công viên – di sản – dịch vụ công cộng. Phát triển “hành lang” này đầu tiên là thiết lập hệ thống công viên ven sông, bảo tồn hành lang sinh thái. Tăng cường giao thông công cộng đường thủy. Trên cơ sở đó khôi phục bản sắc văn hóa đô thị sông nước như bến và chợ ven sông, làng nghề bên sông, lễ hội truyền thống, bảo tồn và trùng tu, phục dựng những di tích tín ngưỡng dân gian, tạo thành tuyến điểm du lịch. Phát triển công nghiệp văn hóa từ tài nguyên di sản, như chương trình biểu diễn thực cảnh “Lễ Hội sông nước” đã tổ chức ở TP. Hồ Chí Minh.

TP. Hồ Chí Minh có vị thế địa – văn hóa, địa – kinh tế gắn liền với các dòng sông. Không chỉ vậy, hiện nay TP. Hồ Chí Minh còn giữ toàn bộ “mặt tiền” hướng biển của cả miền Đông Nam bộ. Đây là một lợi thế to lớn của thành phố.

Sông nước không chỉ là yếu tố tự nhiên, mà còn là nền tảng lịch sử - văn hóa – ký ức – bản sắc của TP. Hồ Chí Minh. Vì vậy cần phục hồi và tái cấu trúc các trục sông như hệ trục không gian chiến lược, gắn quy hoạch – di sản – cộng đồng, làm nền tảng cho phát triển đô thị hiện đại - bền vững – bản sắc.  

TP. Hồ Chí Minh, ngày 2.10.2025