Theo báo cáo của Bộ Nội vụ, giai đoạn 2023 - 2025, cả nước dự kiến sẽ có 49
huyện và 1.247 xã phải sắp xếp lại và điều chỉnh địa giới hành chính. Theo đó sẽ
giảm 13 huyện và 624 xã. Thời gian qua một số nơi đã thực hiện triển khai thực
hiện Nghị quyết 595/2022 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về việc tiếp tục thực hiện
chủ trương sắp xếp các đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã. Điều này khiến cho
nhiều địa danh có từ hàng trăm năm trước bị biến mất, thay vào đó là những địa
danh mới, khiến dư luận xôn xao, thậm chí bất bình.
Trước thực tế này, hai nhà nghiên cứu văn hóa là TS. Nguyễn Thị Hậu (Hội
Khoa học lịch sử TPHCM) và TS. Trần Đức Anh Sơn (Trường Đại học Đông Á, Đà Nẵng)
đã có cuộc trò chuyện xung quanh việc “làm sao giữ được tên làng khi phong trào
‘khắc xuất, khắc nhập’ cứ tái diễn ở nước ta?”.
TS. Trần Đức Anh Sơn (TĐAS): Sau một thời gian tạm
lắng, nay phong trào “nhập / tách” ở nước ta lại “hồi sinh”, gây nhiều xáo trộn
trong xã hội. Trong đó, có việc đổi tên các xã, huyện bị sáp nhập thành những địa
danh hành chính mới, theo kiểu cơ học (như xã Quỳnh Đôi nhập với xã Quỳnh Hậu
thì có tên mới là xã Đôi Hậu), khiến người dân ở các địa phương bị sáp nhập bất
bình và phản ứng, vì tên quê cha đất tổ của họ tự dưng bị khai tử bởi một chủ
trương (mang tính thời đoạn, biết đâu sau đó lại sửa sai). Chị nghĩ sao về chuyện
này?
TS. Nguyễn Thị Hậu (NTH): “Phong trào” sáp nhập
các địa phương (từ việc sáp nhập các tỉnh như trước kia, đến nay là sáp nhập
các huyện, xã, thôn...), sau đó sinh ra những địa danh hành chính mới, một lần
nữa lại làm dấy lên những phản ứng từ cộng đồng và sự lo ngại từ giới nghiên cứu
lịch sử văn hóa. Có thể thấy sự tiếc nuối khi nhiều địa danh dân gian, địa danh
hành chính mang tính lịch sử biến mất, thay vào đó là những cái tên mới, tên
“ghép” vô hồn, thậm chí vô nghĩa.
“Địa danh là tên gọi các địa điểm được biểu thị bằng những từ riêng”. Đặc
điểm nổi bật của địa danh là có tính lịch sử, là sự đa dạng về ngôn
ngữ. Địa danh thuộc đất nước/vùng miền/cộng đồng tộc người nào, sẽ được đặt
tên theo ngôn ngữ của dân tộc, đất nước đó. Địa danh phản ánh quá trình hình
thành, đặc điểm của các yếu tố địa lý tự nhiên và văn hóa, phản ánh những nét đặc
sắc về kinh tế, xã hội của từng địa phương. Vì vậy, hệ thống địa danh dân gian,
địa danh hành chính lịch sử của một địa phương rất quan trọng, thậm chí có địa
danh trở thành một “dấu chỉ” văn hóa hay một dấu ấn lịch sử.
Đối với địa danh hành chính rất nên cân nhắc khi thay đổi, đặt mới. Lịch sử
nước ta trải qua nhiều triều đại, nhiều biến cố xã hội nên có nhiều sự thay đổi
địa danh, ứng với thay đổi phạm vi không gian làng, xã, huyện, tỉnh... Điều này
gây ra không ít khó khăn cho việc nghiên cứu lịch sử - văn hóa, đặc biệt khi cần
minh định một sự kiện, một nhân vật lịch sử. Không hiếm trường hợp nhiều địa
phương đã xảy ra tranh chấp, mất đoàn kết vì việc này.
TĐAS: Đúng rồi. Đang yên đang lành, tự nhiên trên ban xuống cho
một tờ A4 thế là cái tên làng mình hàng trăm năm tuổi bỗng dưng biến mất, thậm
chí tệ hơn là làng mình, xã mình lại mang tên cái làng, cái xã bên cạnh, vốn
xưa nay không được hữu hảo trong quan hệ, thì không ồn ào, không mất đoàn kết mới
lạ. Tôi đồng ý với chị là tên làng, xã, huyện, tỉnh, hay nói theo ngôn từ nhà
nước, là địa danh hành chính, thì có tính lịch sử và sự đa dạng ngôn ngữ.
Ngoài ra, địa danh hành chính còn phản ánh quá trình thành lập làng xã, vai trò
của dòng họ (chẳng hạn các làng Cao Xá, Ngô Xá, Phùng Xá… do người của các dòng
họ Cao, Ngô, Phùng… lập ra), địa hình (xóm Bãi, xóm Cồn, thôn Bàu…), nghề nghiệp
truyền thống của địa phương đó (làng rèn Hiền Lương, làng đệm Phò Trạch…)… Cho
nên, đổi địa danh mà không tính đến các yếu tố này thì coi như thua, vừa làm
xáo trộn xã hội, vừa đánh mất bản sắc và đặc tính văn hóa của địa danh / địa
phương; đồng thời gây khó khăn trong quản lý hành chính xã hội.
NTH: Cải cách hành chính nhằm tăng cường sự quản lý nhà nước
một cách hiệu quả hơn là việc cần làm. Tuy nhiên, với những quy định mới về sắp
xếp các đơn vị hành chính huyện, xã, thôn... càng cần phải được nghiên cứu cẩn
trọng. Đặt để địa danh mới (cũng như tên đường phố ở các đô thị) là một khoa học
chứ không thể tùy tiện. Dễ nhận thấy một quy luật, văn bản hành chính sử dụng
ngôn ngữ nào, thì ngôn ngữ ấy sẽ phổ biến và lấn át ngôn ngữ địa phương. Vì vậy
nếu thực sự muốn bảo vệ sự đa dạng văn hóa - cũng là tôn trọng đặc trưng văn
hóa của mỗi cộng đồng, mỗi vùng miền, thì bên cạnh sự thống nhất các “thuật ngữ”
trong văn bản hành chính để sử dụng thuận tiện trong quản lý nhà nước, cần phải
duy trì hệ thống ngôn ngữ địa phương và sử dụng các địa danh quen thuộc, đã phổ
biến trong xã hội.
Việc thay đổi hay xóa bỏ các địa
danh không chỉ làm mất đi một “di sản ký ức” mà còn làm mất đi một nguồn “vốn
xã hội” từ giá trị văn hóa của địa danh. Những địa danh dân gian biểu thị các yếu
tố tự nhiên (tên sông, núi, kênh rạch...), như ở Biên Hòa (Đồng Nai) có địa
danh nổi tiếng Cù Lao Phố nay thay bằng phường Hiệp Hòa; cầu Gành - cầu đường sắt
quan trọng trên sông Đồng Nai, sau khi bị một xà lan đâm làm sập, bỗng trở
thành “cầu Ghềnh”... Hay ở TPHCM, địa danh bằng phương ngữ như “bùng binh” thay
bằng “vòng xoay”, các giao lộ nổi tiếng như Ngã sáu Phù Đổng, Ngã bảy Lý Thái Tổ,
ngã tư Phú Nhuận... thay bằng “nút giao”,... Thực trạng này không những làm
nghèo tiếng Việt mà còn làm mất đi sự đa dạng, phong phú của văn hóa vùng miền.
Cũng có người cho rằng, địa danh chẳng mất đi đâu khi nó còn được người dân
nhắc đến. Điều này đúng mà chưa đủ. Vì địa danh là một loại hình di sản phi vật
thể, được lưu truyền qua ngôn ngữ và ký ức, được chính quyền được “vật thể hóa”
bằng văn bản. Vì vậy, khi “văn bản vật thể” thay đổi địa danh và phổ biến với tốc
độ nhanh chóng và rộng rãi như hiện nay, thì chẳng mấy chốc địa danh cũ sẽ biến
mất khỏi ký ức và ngôn ngữ của cộng đồng! Điều này có thể gây nên tâm lý phản
kháng văn hóa, khi một yếu tố văn hóa bị biến mất, bị thay đổi không xuất phát
từ ý chí và nhu cầu của cộng đồng - chủ thể của văn hóa.
TĐAS: Ở nước ta, nhiều địa danh có lịch sử cả ngàn năm, được
lưu lại trong sử sách. Đến thời Nguyễn, cuộc cải cách hành chính dưới triều
Minh Mạng (1832 - 1833) đã phát sinh nhiều địa danh mới [riêng ở Quảng Nam, nhiều
tên tổng, tên xã ở các huyện Duy Xuyên, Quế Sơn, Lễ Dương… được hình thành từ tờ
Dụ do vua Minh Mạng ban hành vào tháng Chạp năm Minh Mạng thứ 16 (đầu năm
1836)]. Những địa danh này đã tồn tại gần 2 thế kỷ. Sau Cách mạng tháng 8, nhiều
làng xã có sự tách nhập, thay đổi địa giới hành chính: một làng to được tách
thành hai xã, hay hai, ba làng nhỏ hợp thành một xã mới. Cấp huyện, tỉnh cũng
tương tự. Người dân đã quen với các địa danh này cũng gần 8 thập kỷ, nay lại bị
đổi tên, mà lại đổi thành “dở” hơn, thậm chí “dở hơi”, đánh mất gốc tích, xóa bỏ
“căn cước văn hóa” của địa danh truyền thống, nên họ phản ứng.
Để tránh tình trạng này, các địa phương có huyện, xã bị “tinh giảm” đợt
này, nên thành lập các ban tư vấn, gồm những nhà nghiên cứu Hán - Nôm, chuyên
gia về văn bản học, hành chính học, nhà nghiên cứu lịch sử địa phương…, để giúp
cho chính quyền rà soát các nguồn sử liệu, địa chí, địa bạ, văn bản hành chính…
từ thời quân chủ, thời Pháp thuộc…, truy tìm những địa danh gốc, lâu đời, có ảnh
hưởng đến lịch sử - văn hóa của địa phương, để đề xuất các địa danh thích hợp
cho chính quyền “đặt lại tên” cho những đơn vị hành chính phải sắp xếp trong đợt
này. Tiếp đến, chính quyền cần tổ chức truyền thông về việc “đặt lại tên” cho cộng
đồng cư dân ở những này để họ thấu hiểu và đồng thuận, thay vì ban hành mệnh lệnh
hành chính về việc sáp nhập/ đổi tên, mà không tham khảo chuyên gia hay cộng đồng
dân cư.
NTH: Đúng vậy! Nghiên cứu thay đổi địa danh là một việc
làm khoa học, cần có sự tham gia thấu đáo của các chuyên gia lịch sử, văn hóa,
ngôn ngữ... cần được cộng đồng hợp tác và đồng thuận. Nhưng trước hết, những
căn cứ để sáp nhập các địa phương dù quy mô lớn hay nhỏ cũng cần dựa trên căn cứ
khoa học, không chỉ để “tiện quản lý” hay “giảm biên chế”; tránh tình trạng “tách, nhập” theo kiểu “gọt chân cho vừa giày” gây ra nhiều
hậu quả hậu dài.
TĐAS: Địa danh cũng như nhân danh có nội hàm gắn với: lịch sử, văn
hóa, địa lý, ngôn ngữ, nhân học…, chứ không đơn giản là cái tên, dùng để định
danh trong lĩnh vực hành chính, quản lý nhà nước. Đổi tên mà làm không khéo,
thì lại rơi vào cảnh: “Bây giờ làng, xã lộn nhào. Gọi làm sao, viết làm sao… bây giờ”.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét