TP. HỒ CHÍ MINH - ĐỊNH MỆNH BÊN MỘT DÒNG SÔNG

 https://nguoidothi.net.vn/tp-hcm-dinh-menh-ben-mot-dong-song-50827.html

Nguyễn Thị Hậu

TP. Hồ Chí Minh hiện nay (gồm TP.HCM, tỉnh Bình Dương và tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu cũ) luôn là khu vực giữ vai trò trung tâm kinh tế phía Nam. Để tiếp tực giữ vững và phát huy vai trò “đầu tàu kinh tế” của cả nước, thành phố đang đứng trước nhu cầu cấp bách định hình một mô hình không gian phát triển mới. Trong bối cảnh đó, tái cấu trúc và định hình TP. Hồ Chí Minh theo hướng “vùng đô thị sông nước” (River-based Urban Region) là nhu cầu mang tính thực tiễn cao. “Tính chất sông nước” ở đây không chỉ là nguồn lực tự nhiên về nguồn nước, sinh thái và giao thông, mà còn là đặc trưng văn hóa – lịch sử từ thời kỳ khởi lập đến nay.

TP. Hồ Chí Minh nhìn từ cấu trúc sông nước

TP. Hồ Chí Minh hiện nay là một vùng rộng lớn trung tâm miền Đông Nam Bộ. Ba hệ thống sông chính tạo nên xương sống sinh thái – văn hóa - kinh tế – giao thông của vùng là Sông Sài Gòn - có vai trò lịch sử đặc biệt trong quá trình hình thành vùng đất Gia Định và đô thị Sài Gòn. Sông Đồng Nai - kết nối các tỉnh Tây Nguyên với vùng hạ lưu Đồng Nai, Bình Dương và TP. HCM. Và Sông Thị Vải – Sông Lòng Tàu – Soài Rạp - tạo thành hành lang chiến lược kết nối từ TP. HCM ra biển qua Cần Giờ – Bà Rịa – Vũng Tàu. Các con sông lớn trên địa bàn thành phố đều đổ ra biển Đông, vì vậy “mặt tiền” của vùng Đông Nam bộ hiện nay thuộc về TP Hồ Chí Minh. Ngoài khơi, từ xa xưa Côn Đảo luôn thuộc sự quản lý của thành Gia Định, có thể coi Côn Đảo là “tiền cảng” của cảng Bến Nghé – Gia Định.

Cấu trúc sông nước không chỉ quy định điều kiện tự nhiên mà còn ảnh hưởng đến tổ chức không gian đô thị, phân bố dân cư, hệ thống bến cảng và vùng đệm sinh thái. Từ vị trí địa lý “trời cho” nhưng được “người chọn” đã tạo nên TP. Hồ Chí Minh (trước kia và hiện nay) là một thành phố sông nước, hướng biển và kết nối.

Bắt đầu từ thời tiền sử vùng hạ lưu sông Đồng Nai, sông Sài Gòn là trung tâm nền văn hóa cổ “văn hóa Đồng Nai”. Từ cuối thế kỷ 17 và trong suốt thế kỷ 18, lưu vực hai con sông Sài Gòn, Đồng Nai tiếp nhận những đoàn lưu dân người Việt, người Hoa vào khai phá. Bản thân sự “khai sinh” vùng Gia Định đã là quá trình tập hợp những cộng đồng từ nhiều nguồn gốc, nhiều vùng miền trong và ngoài nước, hòa nhập với các tộc người đã tụ cư lâu đời ở vùng đất này.

 Các con sông của thành phố gắn với quá trình định cư và phát triển của người Việt, Hoa và nhiều cộng đồng khác ở miền Đông Nam Bộ. Cùng với quá trình khẩn hoang lập ấp, phát triển sản xuất nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp… lưu dân vào vùng đất Gia Định đã mang theo những phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo, lối sống nếp sống... của quê hương bản quán làm chỗ dựa tinh thần ở vùng đất mới. Trên địa bàn thành phố tồn tại một hệ thống di sản văn hóa đô thị sông nước.

Nhiều ngôi đình, chùa, miếu thường quay mặt hướng ra sông, rạch, các địa danh “Miếu Nổi” có từ một miếu nhỏ dựng trên các cù lao giữa sông... Điều này cho biết các làng xóm xưa “quy hoạch” ven sông, kinh rạch, lấy sông là “xương sống”, kinh rạch lớn nhỏ là hệ thống “mạch máu” tạo nên sinh khí một vùng đất. Nhiều đình làng trước đây tổ chức Lễ hội rước sắc thần bằng ghe - nét đặc sắc của cư dân ven sông ở Nam bộ. Vùng biển Cần Giờ, Vũng Tàu, Bà Rịa có Lễ Nghinh Ông và tục Thờ Cá Ông.

Nghề gốm truyền thống ở xóm Lò Gốm Sài Gòn xưa còn địa danh Kinh Lò Gốm, rạch Lò Gốm (quận 6, quận 8), khu Lò Lu phường Long Trường cũ (TP Thủ Đức) liền kề sông Trao Trảo – Rạch Chiếc. Làng gốm Lái Thiêu ven sông Sài Gòn... phát triển nhờ thuận lợi đường thủy.

Nhiều ngôi chợ xưa hình thành ngay tại bến sông/rạch lớn như chợ Bến Thành xưa, chợ Cầu Muối, chợ Cầu Ông Lãnh, Chợ Lớn gần Kinh Tàu Hũ, chợ Tân Định, chợ Lê Văn Sĩ gần kinh Nhiêu Lộc, chợ Thị Nghè, hay chợ Thủ Dầu Một kế sông Sài Gòn... Cũng là cảnh quan “trên bến dưới thuyền” của Nam bộ nhưng ở các đô thị lớn như Sài Gòn (và Đông Nam bộ) thì “trên bến” có vai trò chủ đạo, vì tại đó hình thành những chợ đầu mối, rồi các cơ sở dịch vụ, công nghiệp, sau này là các bến cảng lớn xuất nhập nông sản, hàng hóa. Trước đây còn nhiều khu cư trú ven kinh rạch, là nhà sàn hoặc một phần nhà sàn. Tuy nhiên do không có điều kiện đảm bảo vệ sinh môi trường, nên nhiều khu vực đã được giải tỏa và ngày càng có xu hướng xóa bỏ lối cư trú này trong đô thị.

Vị thế Địa – Văn hóa mang lại cho TP. Hồ Chí Minh hiện nay một lợi thế quan trọng trong quá trình sáp nhập: đó là một truyền thống lịch sử chung, bản sắc văn hóa đa dạng thể hiện qua hệ thống di sản phong phú của một vùng văn hóa sông nước – hướng biển độc đáo.

Các vấn đề đặt ra

Như vậy có thể thấy rằng, TP. Hồ Chí Minh – đô thị lớn nhất Việt Nam hiện nay – được định hình và phát triển dựa trên đặc điểm Tự nhiên – Văn hóa sông nước. Tuy nhiên, quá trình hiện đại hóa từ giữa thế kỷ 20 đã “bỏ quên” yếu tố sông nước trong quy hoạch phát triển giao thông và hình thái cư trú của cộng đồng. Gần đây TP. Hồ Chí Minh đã quan tâm đến yếu tố sông rạch trong cấu trúc đô thị, bắt đầu từ mạng lưới giao thông đường thủy và tiềm năng phát triển du lịch đường sông vì tính kết nối cao của sông rạch. Hệ thống thủy lộ chính là tuyến du lịch xuyên không gian văn hóa – thời gian lịch sử của thành phố và Nam bộ.

Quá trình đô thị hóa mạnh mẽ gây ra tình trạng đứt gãy các hành lang, giao thông sông nước do bê tông hóa, san lấp kinh rạch. Số lượng và mật độ dân cư, cơ sở sản xuất dày đặc gây ô nhiễm trầm trọng, suy giảm chất lượng sinh thái vùng ven kinh rạch, ven sông, ven biển.

Khi còn là những đơn vị hành chánh khác nhau thì thiếu phối hợp liên vùng trong quản lý quy hoạch, đặc biệt là quy hoạch theo lưu vực sông. Thành phố và vùng ven mất dần bản sắc văn hóa sông nước, nhất là lối cư trú ven và trên sông rạch. Đặc biệt, khi các đô thị phát triển nhờ hệ thống đường bộ thì cũng nhanh chóng “mất gốc” vì xa rời, cắt khỏi môi trường cảnh quan sông nước tự nhiên vốn có – yếu tố khởi đầu và phát triển đô thị.

Tất cả điều đó làm mất đi không chỉ cảnh quan sông nước mà còn cắt đứt ký ức đô thị sông nước trong cộng đồng: đường thủy không còn vai trò, chợ ven sông biến mất, hệ thống văn hóa tín ngưỡng ven sông mờ nhạt, hình thái cư trú nhà sàn truyền thống bị phá bỏ... Tất cả là một hệ thống “di sản” sẽ biến thành “tài nguyên du lịch” nếu biết bảo tồn và phát triển đúng hướng, đúng cách. Đô thị trở nên lệ thuộc hạ tầng đường bộ, dễ bị ngập úng, mất bản sắc. Đặc biệt góp phần tác động tiêu cực vào “biến đổi khí hậu” khi mà diện tích mặt nước giảm, đi cùng với diện tích mảng xanh ven bờ cũng giảm, tăng thêm nhiều diện tích bê tông hóa và hiệu ứng nhà kính tại những khu chung cư cao tầng ven sông đang được xây dựng ngày càng nhiều.

Bảo tồn bản sắc văn hóa

TP. Hồ Chí Minh đã thực hiện một phần tích hợp này bằng một số chương trình tái thiết không gian sông nước trong chiến lược phát triển đô thị hiện đại. Vài năm gần đây thành phố đã thực hiện dự án “hồi sinh bến Bạch Đằng” nhắc nhớ ký ức một thời “dừng chân trên bến khi chiều nắng chưa phai” quen thuộc của người Sài Gòn. Mở ra hướng phát triển “TP.HCM – thành phố bên sông” bằng các dự án giao thông dọc sông Sài Gòn.

Dự án cải tạo bán đảo Thanh Đa theo định hướng bảo toàn cảnh quan tự nhiên gồm các giải pháp quy hoạch tổng thể, hài hòa giữa phát triển đô thị hiện đại và bảo tồn thiên nhiên, trong đó chú trọng đến hệ thống thủy lợi tự nhiên, khả năng thoát nước, không gian công cộng và hệ sinh thái bền vững.

Các chương trình cải tạo kênh rạch (Tàu Hũ – Nhiêu Lộc – Thị Nghè), di dời dân cư, mở lối đi ven kênh, trồng cây xanh, nạo vét kênh rạch... Mở ra không gian cộng cộng mới, hình thành ký ức đô thị mới. Tất cả những dự án đã và sắp triển khai luôn cần đặc biệt chú ý ba yếu tố quan trọng, quyết định hiệu quả lâu dài của dự án và chất lượng đời sống cộng đồng. Đó là tái định cư, bảo toàn di sản văn hóa sông nước và thích ứng biến đổi khí hậu. Đây cũng là ba yếu tố đảm bảo cho thành phố phát triển bền vững.

Định hướng quy hoạch các “hành lang đô thị ven sông” (urban river corridors) kết hợp giao thông – công viên – di sản – dịch vụ công cộng. Phát triển “hành lang” này đầu tiên là thiết lập hệ thống công viên ven sông, bảo tồn hành lang sinh thái. Tăng cường giao thông công cộng đường thủy. Trên cơ sở đó khôi phục bản sắc văn hóa đô thị sông nước như bến và chợ ven sông, làng nghề bên sông, lễ hội truyền thống, bảo tồn và trùng tu, phục dựng những di tích tín ngưỡng dân gian, tạo thành tuyến điểm du lịch. Phát triển công nghiệp văn hóa từ tài nguyên di sản, như chương trình biểu diễn thực cảnh “Lễ Hội sông nước” đã tổ chức ở TP. Hồ Chí Minh.

TP. Hồ Chí Minh có vị thế địa – văn hóa, địa – kinh tế gắn liền với các dòng sông. Không chỉ vậy, hiện nay TP. Hồ Chí Minh còn giữ toàn bộ “mặt tiền” hướng biển của cả miền Đông Nam bộ. Đây là một lợi thế to lớn của thành phố.

Sông nước không chỉ là yếu tố tự nhiên, mà còn là nền tảng lịch sử - văn hóa – ký ức – bản sắc của TP. Hồ Chí Minh. Vì vậy cần phục hồi và tái cấu trúc các trục sông như hệ trục không gian chiến lược, gắn quy hoạch – di sản – cộng đồng, làm nền tảng cho phát triển đô thị hiện đại - bền vững – bản sắc.  

TP. Hồ Chí Minh, ngày 2.10.2025

 

HIỂU VỀ NHỮNG DÒNG SÔNG

 Nguyễn Thị Hậu - Tạp chí VĂN HÓA XỨ QUẢNG 11/2025

Những ngày mưa lũ vừa qua, nhìn những con đường, cánh đồng, thành phố đang ngập dần trong cơn nước dâng nhanh, nhìn những con sông nước ngầu đỏ cuộn qua, tôi chợt nhận ra hình như chúng ta chưa bao giờ thực sự hiểu một dòng sông. Ta chỉ nhớ đến nó khi lũ về, khi những cánh đồng biến thành “biển hồ”, khi những con đường thành dòng sông, khi những ngôi nhà bất lực trước dòng nước đổ vào ào ạt... Còn những ngày bình thường, dòng sông quen thuộc ngàn đời như ngủ yên bên xóm làng, bên thành phố trong sự “quên lãng” của con người, cho đến khi cơn lũ đổ về làm nó “thức dậy”.

Và cứ sau những cơn bão lớn, sau mỗi mùa lũ lụt con người lại giật mình nhớ ra rằng, dòng sông không hề đơn giản! Nó là ký ức của cả cộng đồng, là ranh giới của mỗi thế hệ, là một phần di sản âm thầm tồn tại trong nếp nghĩ lối sống, trong câu chuyện của bao thế hệ tiền nhân đã theo dòng phù sa mà dựng làng, lập phố. Ông bà mình vẫn nói “Sông không bao giờ chỉ là sông. Nó là cái cách người ta đối xử với nhau”. Xóm làng xưa nay vẫn thế, mỗi khi lũ về, người mạnh đỡ người yếu, người trên kéo người dưới, mở cửa cho nhau tạm trú. Cả xóm có thể nghèo nhưng nghĩa tình luôn giàu có. Đó cũng là một loại di sản cộng đồng.

Qua ngàn đời dòng sông vẫn chảy, nhưng từ đầu nguồn xuống đôi bờ sông đã khác! Rừng trên ngàn không còn nữa, những cơn mưa trút xuống không còn cây rừng che chắn, nước cứ thế trút thẳng ra suối, suối đổ ra sông cuốn theo bao thân cây bị đốn chặt, bao đất đá trơ ra trên đồi trên núi. Dòng sông bên lở làm biến mất đồng lúa ruộng ngô, bên bồi lại mọc lên những khu nhà cao tầng bê tông kín mít. Những con đò cũ biến mất, bến nước thành đường xá, kênh rạch bị san lấp... Lũ mỗi năm lại dữ dội hơn như để nhắc rằng, việc lấn dòng lấp sông là xóa đi khả năng tự điều hòa của dòng sông trong mỗi mùa bão lũ, cũng là xóa đi những kinh nghiệm thích ứng mà cha ông đã tích lũy qua nhiều thế hệ.

***

Nhiều lúc tôi tự hỏi: di sản văn hóa của một dòng sông là gì? Là những ngôi miếu ven sông thờ thủy thần hà bá? Là bến thuyền từng đưa người dân qua lại đôi bờ? Là nơi tụ tập ghe bạn hàng mà thành chợ nổi? Hay là những xóm vạn đò sống lênh đênh trên sông nước? Hay chỉ còn ký ức về những “cánh buồm nâu, cánh buồm nâu, cánh buồm...” trôi dọc theo những con sông dài khắp đất nước?

Có lẽ là tất cả. Và có lẽ còn nhiều hơn thế. Bởi di sản của các dòng sông nằm ở mỗi vùng miền, trong ký ức mỗi con người. Dòng sông hiền hòa nặng phù sa mang theo một hệ thống di sản không được “ghi trong hồ sơ” mà tồn tại trong đời sống: nghề chài lưới, trồng dâu nuôi tằm, những lò gốm ven sông, tập quán cư trú trên nhà sàn, nếp cư xử hào sảng của cư dân vùng sông nước... Khi sông không còn hiền hòa, khi đôi bờ không còn là nơi trú ngụ bình an cho con người, thì dòng sông sẽ không còn linh hồn, con người sẽ không còn ký ức.

Lũ lụt năm nay mang lại quá nhiều bất an. Ở tầm vĩ mô của quốc gia là sự biến đổi khí hậu và hiện tượng thời tiết cực đoan hiện lên rõ ràng, cụ thể! Ở đời sống hàng ngày là nước lũ ngày càng cao ngày càng càng bất thường... Nhưng sự bất an chính là cơ hội để con người nghiêm khắc nhìn lại cái cách chúng ta ứng xử với thiên nhiên: chúng ta đã làm gì hàng trăm ngàn hecta rừng nguyên sinh đầu nguồn? Chúng ta đã quy hoạch và ứng xử với sông như thế nào, từ hệ thống thủy điện đến những chi lưu phụ lưu?

Từ xa xưa con người ở đâu cũng có “cẩm nang” sống chung với nước, kể cả sống chung với lũ. Đó là không tàn phá rừng nguyên sinh mà khai thác “ăn rừng” vừa đủ; là những ngôi nhà sàn từ miền núi đến đồng bằng, một lối cư trú văn minh vì thích hợp với thiên nhiên chứ không hề “hoang sơ, lạc hậu” như nhiều người hiện nay lầm tưởng! Là hai bên bờ sông luôn có vùng trũng cho nước tạm tràn vào mà không gây tai họa trực tiếp cho con người, để con người có thời gian đối phó, là quy hoạch đô thị cần “nương theo sông” mà phát triển nhưng cũng cần để khoảng không gian cho “sông thở”, đừng “bức tử” những dòng sông trong thành phố bằng nhà cao tầng bằng kè bờ thu hẹp lòng sông... Đó cũng là di sản tri thức đang bị “quên lãng” hay cố tình bỏ qua vì lợi ích trước mắt, vì sự tham lam của con người trong đời sống hiện nay.

Không chỉ gây ra hậu quả nặng nề cho đời sống mỗi con người, mỗi gia đình, những cơn lũ lụt khủng khiếp vừa qua chắc chắn còn để lại một di hại lâu dài và rất khó khăn để khắc phục. Đó là biết bao nhiêu công trình di sản bị ảnh hưởng nặng nề do bị nước lũ. Tuổi công trình đã cao, nguyên vật liệu đã xuống cấp, mỗi cơn lũ lụt là một trận “ốm nặng” của di sản, năm nào cũng vậy thì di sản ngày càng bệnh nặng hơn, dù có cấp cứu kịp thời thì tuổi thọ sẽ giảm đi đáng kể, thậm chí di sản có thể bị bức tử ngay trong mưa lũ. Vài ba thế hệ nữa liệu các công trình di sản đó có còn hiện diện cho con cháu chiêm ngưỡng và tự hào?

Và vì thế, mỗi cơn lũ đi qua đều để lại một lời nhắc: đừng quay lưng với dòng sông nhưng cũng đừng “uốn nó” theo tính toán của chúng ta! Không chỉ vì nó là mạch sống, là sinh thái môi trường, mà vì nó còn là phần ký ức tập thể, là “giáo trình” của cha ông về cách cư xử với thiên nhiên. Khi ta phá bỏ hoặc lãng quên những lớp ký ức đó, ta cũng đánh mất khả năng sống an toàn cùng sông nước.

***

Tôi vẫn luôn nghĩ rằng, ở một đất nước mà các dòng sông luôn là dấu ấn mỗi vùng miền, nếu muốn tìm bản sắc cho thành phố hãy bắt đầu từ dòng sông. Hãy mở ra dòng chảy, khôi phục những bến nước thành không gian công cộng, bảo tồn những kiến trúc gắn với lối sống sông nước và lịch sử thương cảng, hãy lưu giữ và khôi phục những câu chuyện của cư dân ven sông. Bởi bản sắc không phải là thứ “tạo mới” mà là thứ được gợi nhớ, được tái kết nối. Và có lẽ, di sản lớn nhất của dòng sông chính là dạy chúng ta cách tiếp nhận và lưu giữ ký ức của những thế hệ đã sống cùng nước từ thuở dựng làng lập phố.

Dòng sông đi qua mùa lũ cũng giống như chúng ta đi qua biến cố: dữ dội, mất mát, vượt qua rồi lại tiếp tục hành trình. Bão lũ mang lại mất mát đau thương nhưng nó luôn làm con người phải nhận thức lại chính mình, không chỉ là mỗi gia đình, mỗi cộng đồng mà còn là cả quốc gia! Nếu không học được điều gì đó từ những tổn thất thì chính chúng ta đang lại đi trên con đường dẫn đến những mất mát và tổn thất lớn hơn!

Tháng 11.2025

 

MỘT THỜI CỦA NHỮNG TIẾC NUỐI ĐẸP...

 

Lâu rồi không đi xem phim “mời” vì thường những buổi đó rất đông, nhiều người quen, đôi khi không khí ấy khó làm cho mình có cảm xúc trọn vẹn. Những phim hay thường đi xem sau, khi dư luận lắng xuống.... để tự mình thưởng thức và ngẫm ngợi... Riêng tối qua, tình cảm với Song Lang, với Gánh cải lương Thiên Lý... cũng đủ để kéo mình đến với Quán Kỳ Nam ngay trong buổi chiếu “họp báo. Cảm xúc được lưu giữ từ Song Lang giờ lại trở về, ngày càng trọn vẹn!

Ngay những thước phim đầu đã cho mình bước vào một không gian ký ức quen thuộc,như trở về độ tuổi thiếu phụ nhiều năm về trước: chút gì xao xuyến và tiếc nuối, một thời khó quên vì những vất vả khó nhọc, vì những gì đã bỏ lỡ, bỏ qua

Một khu chung cư cũ với những hỉ nộ ái ố vừa đủ để thấy một Sài Gòn nhẹ nhàng, nhân hậu và lạc quan. Tại đó, Quán Kỳ Nam trong một căn nhà giữa những hàng xóm nhiều nguồn gốc: người cố cựu kẻ mới nhập cư, người mất mát kẻ cũng chẳng được gì... tất cả đều lo làm ăn, đều quan tâm đến hàng xóm bằng những cách khác nhau, tất nhiên không thể thiếu sự tò mò thậm chí tọc mạch... Nhưng tất cả vẫn là một bức tranh mà chủ đạo là gam màu trầm lắng. Câu chuyện trong Quán Kỳ Nam không phải một bi kịch mà là nỗi buồn dịu dàng, giống như khi ta bắt gặp làn khói thuốc lá quen thuộc thoáng qua ngoài khung cửa, một hương cà phê lan nhẹ trên vỉa hè Sài Gòn, một điều gì cảm động nhói lên khi nhìn thấy bức tường quét vôi màu vàng ký ức... Tất cả làm mình chợt nhớ về một thời nào đó, có lúc đã rất cần một nơi để cảm xúc được trào ra, một không gian giản dị mà ấm áp, một người bạn thấu hiểu mà không cần nhiều lời...  

Phim đã chạm vào phần “đời” rất thật của con người. Những câu chuyện trong quán không kịch tính, ta như nhận ra mình hoặc người thân quen nào đó trong mỗi nhân vật, mỗi người mỗi gia đình đều có “vấn đề” của mình: những vết thương, niềm tiếc nuối, sự cô độc không thể chia sẻ cùng ai... Nhưng trên tất cả là ai cũng nghĩ về cách họ đối xử với chính vấn đề của mình, và với “vấn đề” của người hàng xóm.... Qua đó, dù người già hay trẻ đều “trưởng thành” hơn trong tình người.

Những cảnh trong phim mang lại không khí nghệ thuật mà vẫn gần gũi, như một lát cắt của văn chương đô thị: tiếng mưa rơi ngoài hiên, bóng người đi ngược sáng, tiếng muỗng khuấy ly cà phê tan chảy vào im lặng, cả tiếng rao mua đồ cũ... Mỗi chi tiết như một gợi ý về ký ức một Sài Gòn chưa xa những đã giữ những câu chuyện cuộc đời không ai biết.  Một con hẻm cũ, một bóng người cô đơn trong đêm, một ánh mắt ngập ngừng, một lời chưa kịp nói, hay chỉ là một buổi chiều ngồi trên sân thượng nhìn bầu trời để thấy lòng mình nhẹ đi một chút.

Một chút tiếc nuối kiểu Sài Gòn xưa qua khung cảnh, âm nhạc, cách kể chuyện gợi lại chất “đô thị ký ức” – thứ mà giờ đây nhiều người quan tâm và hay nói đến (nhưng không vì chính ký ức mà vì cái khác). Ký ức và cảm xúc về những gì đã qua thường bất chợt đến trong một chiều mưa, trên một bức tường vàng, nghe một giọng hát xưa... rồi đọng lại trong tim mình, rất lâu... Quán Kỳ Nam đánh thức đúng phần mơ hồ ấy trong mỗi người.

Những ký ức ấy khi chạm vào không còn nguyên vẹn, từng tiếc nuối không thể gọi tên.… nhưng chính sự lẫn lộn đó mới là cảm xúc thật của con người. Nỗi tiếc nuối đẹp không phải thứ làm mình đau, mà là một lời nhắc rằng mình đã sống chân thành trong một thời điểm nào đó. Bộ phim đã mang lại cho người xem một điều, rằng mỗi người đều có một “quán Kỳ Nam” riêng trong ký ức.

SG 24.11.25

Cởi mở, không phán xét và tinh thần nghĩa hiệp rất "Sài Gòn

 

+aA-

 Trần Triều Thứ hai, ngày 24/11/2025 07:30 GMT+7

Dân Việt trò chuyện cùng Tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu, Phó Tổng Thư ký Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, Tổng Thư ký Hội Sử học TP.HCM, người sống ở Sài Gòn từ sau năm 1975 đến nay. Không chỉ là nhà sử học, nhà khảo cổ gắn bó trọn đời nghề với vùng đất này, bà còn là người yêu Sài Gòn một cách nồng nàn, tha thiết. Bà như một “trung bình cộng” của người Sài Gòn: quê miền Tây, sinh ra ở Hà Nội, sống và gắn bó quá nửa đời người ở Sài Gòn - TP.HCM.

Trong câu chuyện về các vùng đất và con người trên dải đất hình chữ S, Sài Gòn – TP.HCM là một trường hợp đặc biệt: một thành phố trẻ về niên đại, nhưng lại dày dặn trầm tích; một đô thị mang vẻ ồn ào, gấp gáp, nhưng phía sau là những dịu dàng, rất lành và rất riêng trong tính cách trong người dân. 

Để chạm vào “cái chất” ấy, Dân Việt trò chuyện cùng Tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu, Phó Tổng Thư ký Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, Tổng Thư ký Hội Sử học TP.HCM, người sống ở Sài Gòn từ sau năm 1975 đến nay. Không chỉ là nhà sử học, nhà khảo cổ gắn bó trọn đời nghề với vùng đất này, bà còn là người yêu Sài Gòn một cách nồng nàn, tha thiết. Bà như một “trung bình cộng” của người Sài Gòn: quê miền Tây, sinh ra ở Hà Nội, sống và gắn bó quá nửa đời người ở Sài Gòn - TP.HCM.

“Khái quát tính cách một cộng đồng là việc rất khó, dễ rơi vào võ đoán. Nhưng nếu buộc phải thử phác thảo tính cách người Sài Gòn – TP.HCM, tôi vẫn nghĩ rằng có thể thảo ra những nét đặc trưng”, bà mở đầu câu chuyện như thế.

Thưa chị, nhiều người vẫn quen nói Sài Gòn là một thành phố trẻ, mới chỉ ba trăm năm. Dưới góc nhìn của một nhà khảo cổ và sử học, chị nhìn vùng đất này như thế nào?

- Nếu chỉ tính theo mốc hành chính, theo những văn bản “chính danh”, Sài Gòn – Gia Định đúng là một đô thị có tuổi đời suýt soát ba trăm năm. Nhưng dưới lớp giấy tờ ấy, vùng đất mà ta đang đứng đã có dấu chân con người từ rất lâu trước đó. Qua những cuộc khai quật khảo cổ ở khu vực Sài Gòn và Nam Bộ, chúng tôi biết rằng nơi này đã có cư dân sinh sống, trao đổi, buôn bán, làm ăn ít nhất từ vài nghìn năm về trước. Không phải đợi đến khi người Việt từ phía Bắc, phía Trung vào, hay đến khi chúa Nguyễn đặt dấu mốc hành chính, vùng đất này mới bắt đầu “có lịch sử”. Nó đã có một quá trình rất dài trước đó, chỉ là chúng ta dễ bỏ qua vì không nhìn thấy bằng mắt thường.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu trò chuyện cùng phóng viên Báo điện tử Dân Việt.

Ngay trong phạm vi thành phố bây giờ, khu vực Cần Giờ là một ví dụ rất rõ. Đối diện bên kia biển là đảo Long Sơn (TP.Vũng Tàu) cùng tạo thành một vùng cảng thị cổ, nơi tàu thuyền qua lại, nơi nhiều nền văn hóa chạm vào nhau, giao thoa. Cư dân sống bám vào những dòng sông, con rạch và hướng ra biển, nên ngay từ đầu, vùng này đã mang sẵn “tính mở”, tính hướng ngoại, tính giao thương.

Khi những lớp cư dân về sau – người Việt, người Hoa, người Khmer, người Chăm… đến đây, họ bước vào một vùng đất đã quen với giao lưu, đã có kinh nghiệm sống cùng nước, cùng gió, cùng những biến động tự nhiên. Điều đó tạo cho họ một tâm thế rất khác: sẵn sàng đi, sẵn sàng ở, sẵn sàng làm lại, và sẵn sàng chấp nhận khác biệt của nhau.

Người ta vẫn hay ví Sài Gòn như một đô thị cảng, dù bây giờ phần cảng đã lùi dần khuất sau những bến bãi, khu công nghiệp, cao ốc văn phòng. Tính “sông nước – hướng biển” ấy còn có ý nghĩa gì khi nhìn vào tính cách con người?

- Người sống ở vùng sông nước thường linh hoạt, phải biết đoán mưa, đoán gió, đoán dòng chảy. Người sống ở vùng cửa biển thì luôn đứng trước ngã ba: ở lại, ra khơi hay đi xa hơn. Những lựa chọn ấy, lặp đi lặp lại qua nhiều đời, tạo nên một kiểu tính cách: không quá sợ thay đổi, không quá nặng nề với quá khứ, sẵn sàng thử cái mới.

Tôi vẫn nghĩ tính phóng khoáng của người Nam Bộ nói chung, người Sài Gòn nói riêng, một phần đến từ địa lý. Nhưng nếu chỉ quy nó cho sông nước, cho hướng biển, thì cũng chưa bao quát bản chất được. Cội rễ sâu xa hơn là những lớp người đã đến đây, đã chọn ở lại. Họ đi khỏi chỗ cũ vì những lý do khác nhau: chiến tranh, đói nghèo, bất công, khát vọng vươn lên… Khi đến một nơi mới, nếu không chấp nhận nhau thì không sống nổi. Và khi phải cùng nhau đối diện với thiên nhiên, với chiến tranh, với biến động, thì buộc phải học cách chia sẻ, học cách nương nhau mà sống.

Nói như vậy, Sài Gòn – TP.HCM ngay từ đầu đã là vùng hội tụ của rất nhiều cộng đồng?

- Đúng vậy. Trước khi người Việt đến, vùng Đông Nam Bộ này đã có các cộng đồng bản địa như người Mạ, Stiêng, Chơ Ro… Sát hơn về phía Nam, trên những vùng đất cao, có người Khmer. Rồi đến thế kỷ XVII, từng đợt người Việt từ miền Trung theo chân chúa Nguyễn vào lập làng, lập ấp. Sau đó là các cộng đồng người Hoa được phép vào lập Minh Hương, dựng phố, dựng chợ, phát triển thương mại.

Về sau nữa, trong những đợt biến động lớn, lại có người Chăm, người Khmer, người gốc Ấn, người từ Campuchia quay về, rồi làn sóng người miền Bắc, miền Trung di cư mạnh sau năm 1954, rồi sau ngày đất nước thống nhất là những lượt đi – đến khác nhau. Mỗi cộng đồng mang theo ký ức, cách sống, tập quán riêng. Nhưng một khi đã chọn ở lại Sài Gòn, họ cùng phải trả lời một câu hỏi rất thực tế: làm sao cùng tồn tại trên một mảnh đất đa văn hoá như vậy.

Tôi vẫn hay nói vui: nếu có một thành phố nào mà từ giọng nói, món ăn, tín ngưỡng đến cách giao tiếp đều đa dạng như một “chợ văn hóa”, thì đó chính là Sài Gòn. Đa dạng nhưng không vỡ vụn. Đa dạng mà vẫn nhận ra nhau.

Có vẻ chị hơi “bênh vực” Sài Gòn khi người ta bảo thành phố này còn “non trẻ”?

- Tôi chỉ muốn nói cho công bằng. Khi so sánh niên đại, chúng ta hay bị ám ảnh bởi những con số. Nếu nơi này có một di tích nghìn năm, mà nơi khác chỉ có vài trăm năm, ta dễ ngầm sắp hạng: ai “già” hơn thì “quý” hơn. Trong khi điều làm nên giá trị của một đô thị không chỉ là số năm, mà là quá trình tích tụ, chồng lớp, những lựa chọn và trả giá.

Sài Gòn có thể không có nhiều tháp cổ, đền chùa nghìn năm, nhưng lại có những trầm tích rất sâu về sự dịch chuyển, về hội tụ, về hòa hợp. Đó là một loại “di sản mềm” nhưng rất bền. Và chính những trầm tích ấy, tôi cho rằng, mới quyết định khí chất người Sài Gòn hôm nay.

Từ những trầm tích ấy, đi đến con người hôm nay. Nếu phải phác thảo tính cách người Sài Gòn – TP.HCM, chị bắt đầu từ đâu?

- Tôi không dám nói mình nắm được “chân dung hoàn chỉnh” của người Sài Gòn. Nhưng từ trải nghiệm sống và quan sát, có vài nét mà tôi thấy lặp lại ở rất nhiều câu chuyện.

Trước hết là sự cởi mở. Cởi mở ở đây không chỉ là “dễ gần, dễ nói chuyện”, mà là khả năng chấp nhận cái khác, cái mới, cái không giống mình. Cái khác có thể khiến họ tò mò, nhưng không lập tức làm họ phòng thủ. Người Sài Gòn có thể nhận xét về một điều gì đó nhưng ít khi phán xét. Đó là hai chuyện rất khác nhau.

Nhận xét là để hiểu, để điều chỉnh, để tìm cách sống cùng. Phán xét thường đi kèm với kết luận và đóng cửa. Sống trong môi trường mà người ta ít phán xét nhau, mình có cơ hội được là chính mình hơn, có cơ hội thử cái mới nhiều hơn, và cũng dễ chấp nhận cái sai của mình hơn.

Chị có thể kể một ví dụ rất đời thường để người đọc “thấy” được cái không khí ấy?

- Tôi hay kể chuyện đi chợ. Những ngày đầu vào Sài Gòn, đi chợ là một bài học văn hóa rất thú vị đối với tôi. Ở nhiều nơi khác, nếu chê hàng, hay mặc cả rồi không mua, đôi khi mình sẽ bị người bán “nói cho vài câu”, cảm giác khá nặng nề. Ở Sài Gòn, chuyện đó nhẹ hẳn. Hôm nào rau không đẹp, mình nói thẳng: “Hôm nay rau hơi héo ha chị”. Người bán thường cười, giải thích lý do. Mình hỏi nhiều, xem kỹ, rồi… không mua, cũng không sao. Họ không cảm thấy bị “xúc phạm” vì bạn không chọn hàng của họ. Họ hiểu đó là quyền của bạn. Những thứ nhỏ nhỏ như vậy tạo nên một bầu không khí: mỗi người có quyền khác, nhưng không vì thế mà bị nhìn bằng ánh mắt nghi ngại. Và khi đã quen với kiểu không khí này, con người ta rất khó chịu đựng những nơi mà mọi khác biệt đều bị soi xét.

Một nét khác mà nhiều người nhắc đến khi nói về Sài Gòn là “nghĩa hiệp”, “chịu chơi”, “dễ giúp người lạ”. Dưới góc nhìn của chị, điều này có đúng không?

- Tôi nghĩ là đúng, chỉ là sự “nghĩa hiệp” ở Sài Gòn không mặc áo choàng, không cần hiệu ứng sân khấu. Nó diễn ra bằng những việc nhỏ, gần như bản năng.

Người Sài Gòn hay dùng chữ “giùm”: mua giùm, chở giùm, coi chừng giùm, giữ đồ giùm, giúp giùm… Từ “giùm” nghe rất bình thường, nhưng đằng sau nó là một thái độ: nếu làm được cho nhau mà không thiệt hại gì lớn, thì cứ làm. Không ai mắc nợ ai, nhưng ai cũng được lợi chút gì đó, ít nhất là một cảm giác ấm áp.

Rồi đến những chuyện lớn hơn, như bắt cướp. Có rất nhiều vụ việc mà người dân lao xe đuổi theo kẻ giật đồ, dù không quen biết nạn nhân. Người ta có thể trách họ liều, nhưng đó là phản xạ của một cộng đồng không chịu nhìn cái xấu ngang nhiên diễn ra trước mắt.

Tôi hay nhìn vào những chi tiết rất nhỏ: bình trà đá miễn phí để trước cửa nhà cho người đi đường; những suất cơm giá rẻ mà người bán chắc chắn không lời nhiều; những tờ vé số được “mua giùm”, một tiếng nhắc nhau “gạt chân chống xe chị ơi”... Nếu cộng những chi tiết đó lại, ta sẽ thấy một thứ “nghĩa hiệp thầm lặng” rất Sài Gòn.

Ở Sài Gòn- TP.HCM, việc hỗ trợ, giúp đỡ nhau trong làm ăn rất rõ, rất tự nhiên. Đó là lý do khiến nhiều người bảo rằng “Sài Gòn dễ làm ăn”. Chị nghĩ sao về chuyện này?

- Không bất ngờ, nhưng mỗi lần nghe vẫn thấy xúc động. Có bạn kể cho tôi nghe chuyện khai trương cửa hàng. Bạn ấy là người từ nơi khác đến, quan hệ không nhiều, vậy mà ngày mở cửa, bạn bè quen ít, quen nhiều, thậm chí quen… sơ sơ cũng kéo đến đông. Không phải đến để xem cho biết rồi về, mà đến để mua, để ủng hộ, để giúp cửa tiệm có “lộc” đầu ngày. Rồi có lúc bạn ấy lâm vào cảnh khó khăn, một người anh chỉ quen qua vài lần ngồi nhậu sẵn sàng chuyển cho một khoản tiền rất lớn, không giấy tờ, không điều kiện, chỉ với một niềm tin là “rồi nó sẽ xoay được”. Tôi nghe xong, thấy trong câu chuyện đó, vừa có rủi ro, vừa có nghĩa tình. Người cho tiền chấp nhận rủi ro, còn người nhận tiền mang trong lòng một món nợ rất khác – nợ lòng tin.

Điều đáng nói là nghĩa hiệp ấy không phân biệt giàu nghèo. Người giàu giúp theo cách của người giàu; người nghèo giúp theo cách của người nghèo. Quan trọng là người ta nhìn thấy nhau trong lúc yếu đuối, và không quay đi.

Có một điều nữa: Sài Gòn là nơi giọng nói nào cũng có, món ăn vùng miền nào cũng góp mặt. Chị có coi đó là một phần tính cách không?

- Dĩ nhiên. Tôi vẫn bảo, nếu muốn nghe gần như đầy đủ các thứ giọng trên bản đồ Việt Nam, cứ ra đường phố Sài Gòn mà nghe. Không ai bị bắt phải “đổi giọng” để hòa nhập. Anh có thể giữ nguyên tiếng quê mình, mà vẫn tìm được việc, bạn bè, khách hàng. Chỉ riêng việc ấy thôi, đã là một sự tôn trọng khác biệt rất cụ thể.

Ẩm thực cũng vậy. Đặc sản từ Tây Bắc, Đông Bắc, miền Trung, miền Tây… đều hiện diện ở những góc phố nào đó. Người Sài Gòn ăn món của vùng khác như thể ăn món của nhà mình. Họ tò mò, thử, rồi chọn. Và món nào hợp khẩu vị cộng đồng thì ở lại lâu dài. Đó là một hình thức “bình chọn bằng dạ dày”, vừa mềm, vừa công bằng.

Khi một thành phố có khả năng dung chứa cả tiếng nói, món ăn, tín ngưỡng của nhiều vùng, mà không buộc ai phải đánh mất gốc rễ của mình, thì chính thành phố ấy cũng giàu lên, sâu hơn lên.

Trong cuộc trò chuyện này, nếu không nhắc đến Covid thì sẽ thiếu. Theo chị, đại dịch đã bộc lộ điều gì sâu nhất trong con người Sài Gòn – TP.HCM?

- Covid là một vết cắt mà có lẽ cả đời chúng ta không quên được. Những tháng ngày ấy, thành phố mà mình quen với tiếng xe, tiếng người, bỗng trở nên im lặng đáng sợ. Im lặng nhưng không bình yên. Đằng sau là tiếng xe cấp cứu, tiếng loa phường, tiếng khóc của những gia đình mất người thân. Tôi nghĩ đó là lúc mà cái gọi là “cộng đồng” không còn là một khái niệm trừu tượng nữa. Người ta không chỉ nói “gia đình tôi”, “nhà tôi”, mà nói “khu phố mình”, “thành phố mình”. Cảm giác đau không chỉ thuộc về từng nhà, mà là nỗi đau chung.

Và cũng chính trong hoàn cảnh đó, lòng tốt của người Sài Gòn hiện lên rõ nhất. Hễ nơi nào có khó, nơi đó có người tìm đến. Từ những đoàn xe chở rau củ, thực phẩm, đến những bếp ăn miễn phí, những nhóm tình nguyện chạy liên tục. Đến bây giờ, nghĩ về quãng thời gian “thành phố mình chống dịch”, tôi vẫn không kìm được nước mắt và tôi lại muốn thốt lên: “người dân thành phố mình tốt quá”, thực sự không có gì để phàn nàn về người dân ở thời điểm đó.

Cá nhân tôi thấy, người Sài Gòn đã giữ cho thành phố sống và sau đó gượng dậy được bằng lòng tử tế của chính mình.

Tôi vẫn hay nói câu đó trong các cuộc trao đổi với cơ quan chức năng. Bởi nếu không có sự chủ động, sự đùm bọc lẫn nhau của dân, nhà nước dù cố gắng đến đâu cũng không thể ứng phó được, giải quyết hết những khó khăn trong đại dịch đó.

Nhưng bên cạnh sức mạnh cộng đồng, dịch bệnh cũng làm lộ ra nhiều bất cập trong quản lý. Ở góc độ một người quan sát, chị nhìn nhận điều này thế nào?

- Tôi nghĩ chúng ta phải nhìn thẳng. Có những thời điểm, cách quản lý còn quá cứng nhắc, mang tính áp lệnh nhiều hơn là lắng nghe. Việc ngăn sông cấm chợ, việc siết quá chặt các hoạt động mưu sinh trong thời điểm đỉnh dịch Covid đã đẩy nhiều người thành phố vào cảnh rất khó khăn.

Nhiều chuyên gia đã lên tiếng, nhiều tín hiệu cảnh báo đã được đưa ra, nhưng phản ứng của hệ thống chưa kịp thời! Một phần là vì tình huống mới, chưa có tiền lệ, một phần là vì chúng ta đã quen suy nghĩ theo lối “an toàn nhất là siết chặt”, mà quên rằng một thành phố sống được là nhờ những mạch máu kinh tế, dịch vụ, buôn bán nhỏ luôn vận hành. Và chúng ta đã bỏ qua lợi thế lớn của Sài Gòn-TP.HCM trong chống dịch: tính linh hoạt. Khó có TP nào có tính linh hoạt cao bằng TP.HCM. Tôi vẫn nghĩ, nếu sau này có một công trình tưởng niệm về Covid, đó không chỉ là nơi nhắc nhớ nỗi đau, mà còn là một hình thức nói lời xin lỗi với những người đã chịu nhiều mất mát, và một lời cảm ơn với những người đã hy sinh cho thành phố.

Rời khỏi Covid, trở lại câu chuyện di sản. Từ lâu, chị gắn liền với các tranh luận về việc bảo tồn hay phá bỏ một số công trình cũ. Có vẻ như ở Sài Gòn, chuyện này lúc nào cũng nóng?

- Sài Gòn có một nghịch lý: là thành phố phát triển nhanh, nhưng lại khá thiếu những công trình văn hóa mới xứng tầm. Trong khi đó, nhiều di sản cũ – từ nhà hát, rạp hát, đến các dãy nhà phố cổ, các hàng cây lâu năm – lại luôn trong tình trạng “bị nhòm ngó” bởi các dự án mới.

Tôi không cực đoan cho rằng phải giữ nguyên tất cả. Một đô thị muốn phát triển thì không thể không xây mới. Nhưng điều quan trọng là cách chúng ta chọn cái gì để giữ, cái gì để thay, và thay bằng gì. Nếu cái mới chỉ dừng lại ở những khối bê tông giống nhau, không mang hơi thở của đất và người nơi đây, thì nó sẽ rất nhanh trở nên vô nghĩa.

Có những khoảnh khắc làm tôi nhớ mãi. Chẳng hạn khi thành phố làm một cây cầu mới, buộc phải chặt những hàng cây cổ thụ ở đường Tôn Đức Thắng. Nhiều bạn trẻ đã ra ôm cây, đặt vòng hoa, viết lời tạm biệt cho cây. Có người cho đó là “lãng mạn thái quá”, nhưng tôi thấy đó là một phản ứng rất nhân văn. Nó cho thấy họ hiểu giá trị của cây xanh, của ký ức đô thị, và họ muốn nói với nhà quản lý: “Xin hãy cân nhắc kỹ hơn mỗi lần chạm vào di sản”. Những hành động như vậy, nếu nhìn từ góc độ phát triển, sẽ giúp thành phố không bị trôi đi quá xa khỏi gốc rễ.

Gần đây, quyết định giữ lại một số khu “đất vàng” để làm công trình văn hóa, công viên, thay vì chỉ xây trung tâm thương mại, chung cư cao cấp, được dư luận đánh giá tích cực. Với chị, đó là tín hiệu gì?

- Với tôi, trước hết đó là một tin vui. Nếu nơi đó trở thành công viên, bảo tàng, không gian văn hóa, chúng ta có thể đi qua đó nhiều lần trong đời, có thể dẫn con cháu đến đó, có thể coi đó là một phần ký ức của mình. Ở một tầng sâu hơn, đó là dấu hiệu cho thấy thành phố bắt đầu cân đối lại: không phải lợi ích của một nhóm nhỏ lúc nào cũng được ưu tiên tuyệt đối, mà lợi ích của cộng đồng, của đời sống tinh thần, cũng đang được đặt lên bàn cân.

Một đô thị văn minh không thể chỉ tự hào vì số lượng trung tâm mua sắm, mà còn phải tự hào vì có những nơi mà người dân bình thường có thể đến để học, để chơi, để suy nghĩ về quá khứ và tương lai.

Trong bối cảnh đó, vai trò của người lãnh đạo đô thị này là gì? Có câu dân gian “dân nào quan đó”, nghe thì cũ, nhưng khi đặt vào Sài Gòn – TP.HCM, chị thấy có đúng không?

- Tôi nghĩ câu đó vẫn còn nguyên giá trị. Lãnh đạo một vùng đất mà không hiểu lịch sử, không cảm được khí chất của người dân vùng đó, sẽ rất khó đưa ra những quyết định phù hợp. Sài Gòn là thành phố của di dân, của đổi mới, của thử nghiệm. Cư dân ở đây quen với việc “làm trước, nói sau”, quen tự tìm đường trong điều kiện ít ai dạy mình phải làm gì. Nếu người lãnh đạo hiểu điều đó, họ sẽ biết cách tạo không gian để năng lượng ấy bung ra, nhưng vẫn đúng hướng phát triển. Nếu người lãnh đạo sợ cái mới, sợ sự khác biệt, sợ phải chịu trách nhiệm cho những thử nghiệm, thì thành phố này sẽ rất khó bứt phá, sẽ chỉ mãi “quẩn quanh trong tổ”...

Muốn thành phố này phát triển đúng với tiềm năng của nó, người lãnh đạo phải tôn trọng và tin vào tính cách Sài Gòn, chứ không thể đi ngược lại.

Tôi tin rằng một thành phố mà cư dân có sẵn tính năng động, nghĩa hiệp, sẵn sàng chia sẻ như Sài Gòn, nếu gặp được một lớp lãnh đạo dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm, thì sẽ còn tạo ra nhiều kỳ tích nữa.

Thưa chị, có một thời gian dài Sài Gòn – TP.HCM mang tiếng là đô thị nhiều cướp giật, phức tạp về an ninh. Nhưng vài năm trở lại đây, rất nhiều người – cả người dân lẫn du khách – đều nói thành phố đã an toàn hơn hẳn. Chị nhìn nhận sự thay đổi này như thế nào?

- Đúng là có một giai đoạn, Sài Gòn bị gắn với hình ảnh có nguy cơ bị cướp giật cao. Chủ yếu, đây là thành phố mở, dân nhập cư đông, biến động lớn, khiến công tác quản lý gặp nhiều thách thức. Nhưng vài năm gần đây, tình hình an ninh – trật tự đã thay đổi rất rõ. Điều này không chỉ do nỗ lực tuyệt vời của lực lượng công an mà còn do chính cộng đồng cư dân đã trưởng thành hơn về ý thức.

Người dân Sài Gòn bây giờ rất chủ động tham gia giữ gìn an ninh. Gặp cướp là có người đuổi theo, có người hỗ trợ báo tin, có người đứng ra chặn đường. Đó không phải hành động bộc phát, mà là một dạng “phản xạ tập thể” đã hình thành từ lâu. Bên cạnh đó, các biện pháp kỹ thuật, tuần tra, giám sát hiệu quả hơn, khiến tội phạm khó ẩn mình như trước.

Một yếu tố quan trọng nữa là sự bình ổn về đời sống. Khi thành phố quan tâm đến chỗ ở, sinh kế, không gian công cộng và phúc lợi xã hội. Nếu chính quyền đô thị chăm lo cho dân cư được ba chữ “an”: an cư, an toàn, an tâm – thì tình trạng tội phạm tự nhiên giảm.

Theo chị, thế hệ chúng ta đang sống hôm nay cần gìn giữ và để lại cho thế hệ mai sau những di sản gì?

- Tôi nghĩ có hai việc phải làm song song. Thứ nhất là giữ lại bằng mọi giá những giá trị đang có: các công trình kiến trúc, không gian văn hóa, ký ức đô thị, nghệ thuật như cải lương – vốn là linh hồn của đô thị Nam Bộ, cùng những thói quen tử tế đã định hình nên khí chất người Sài Gòn. Nếu chỉ một thế hệ lơi tay, những giá trị ấy có thể mất đi vĩnh viễn.

Thứ hai là tạo thêm di sản mới: những công trình văn hóa – nghệ thuật xứng tầm, những không gian công cộng tử tế, những mô hình sáng tạo của cộng đồng, và cả cách chúng ta đối diện với thử thách như Covid. Di sản không chỉ là thứ cha ông để lại; nó còn phải là thứ chúng ta chủ động tạo ra và trao truyền cho con cháu.

Với tất cả những gì chị đã sống, đã thấy và đã nghiên cứu, nếu một người ở xa hỏi: “Người Sài Gòn – TP.HCM là người như thế nào?”, chị sẽ trả lời ra sao?

- Có lẽ tôi sẽ không trả lời bằng một định nghĩa, mà bằng một mong muốn. Tôi mong, mỗi ai đã từng đến đây, dù chỉ một lần, đều mang về một ký ức liên quan đến sự tử tế.

Đó có thể là một bữa cơm nóng bất ngờ trong ngày mưa, một người chỉ đường tận tình giữa ngã ba xa lạ, một tiếng “chị, anh” rất gần dành cho người mới gặp lần đầu, một quán ăn nhỏ mà chủ quán sẵn sàng gói phần mang về cho người không đủ tiền, một quán cơm giá rẻ mà người bán vẫn cố nêm thêm chút ngon.

Nếu những ký ức ấy đủ nhiều, chúng sẽ tự trở thành định nghĩa. Và có lẽ, không cần dùng nhiều chữ, người ta cũng sẽ hiểu vì sao những người đã lỡ thương Sài Gòn lại khó mà dứt ra khỏi nó.

Có lẽ, tình yêu với một thành phố cũng giống như tình yêu với một con người. Ban đầu, ta bị hấp dẫn bởi sự náo nhiệt, bởi những thứ hiện đại. Nhưng nếu ở lại đủ lâu, điều giữ ta lại chính là những chi tiết nhỏ, những cử chỉ tử tế, những lần thành phố không bỏ rơi ta trong hoạn nạn.

Phác thảo tính cách người Sài Gòn – TP.HCM là việc khó, có lẽ khó đến mức chẳng ai dám nói mình đã làm xong. Nhưng chỉ cần nhìn vào những lớp người đã đến, đã ở, đã đi qua và đã để lại nghĩa tình nơi đây, ta có thể tạm nói: Đó là những con người cởi mở, không vội phán xét, hào sảng, nghĩa hiệp, dễ tha thứ và rất giàu năng lượng sống.

Và trong một thế giới nhiều bất an, chỉ riêng việc vẫn còn một thành phố như thế để nghĩ về, để nhớ, để tự hào đã là một may mắn rồi.

Cảm ơn chị về cuộc trò chuyện!